Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1982, Blaðsíða 17

Forn-egypzk lágmynd af Ikn-Aton faraó og Nefertíti drottningu hans. Á
myndum af þeim er lögð áherzla á sólina og geisla hennar, enda tók
Ikn-Aton upp átrúnaö á sólina.
Þjóóverjinn Ludwig Borchardt,
sem fann styttuna af Nefertíti.
Stytta af Ikn-Aton faraó, sem
fannst í Tell el-Amarna.
niður. Hakinn var lagður til
hliðar og unnið varlega með
höndunum. Það sem gerðist á
næstu mínútum, staðfesti það,
sem sagt hafði verið. Fyrir ofan
hnakkann kom neðri hluti
höggmyndarinnar í ljós og fyrir
neðan hann bakhlið höfuðbún-
aðarins. Síðan leið nokkur tími,
áður en hægt væri að hreinsa
jarðveginn með öllu frá stytt-
unni, því að fyrst þurfti að ná
burt höfuðmynd af konungi með
mikilli varúð, en hún var þétt
við styttu drottningar. Að því
búnu var styttunni lyft upp, og
við höfðum fyrir augum okkar
og í höndunum hið fegursta, eg-
ypzka listaverk. Það var nær
óskemmt, aðeins hafi brotnað af
eyrunum og innri hluta vinstra
auga vantaði. Jarðvegurinn í
kring, og þá sérstaklega sá sem
hafði verið hreinsaður burt, var
þegar í stað vandlega sáldaður.
Nokkur brot af eyrunum fund-
ust, en ekki sá hluti, sem greypt-
ur hafði verið í augað. Það var
ekki fyrr en löngu síðar, að ég
gerði mér ljóst, að hann hefði
aldrei verið þar.“
„Lýsing dugar ekki —
hana verður að sjá“
Þegar Borchardt „um mið-
nætti eftir fyrsta daginn í
vinnustofu myndhöggvarans
mikla var að skrifa í dagbókina,
þar sem lýsa átti öllu sen fannst
og kom að hinni skrautlegu
styttu drottningar", skrifaði
hann aðeins, „og vissulega ekki
til að geta lokað bókinni nokkr-
um mínútum fyrr: Lýsing dugar
ekki, hana verður að sjá!“
Það lék enginn vafi á því, að
hér var um stórkostlegan fund
að ræða. Það var yfirmáta stolt-
ur fornleifafræðingur, sem
skrifaði utanríkisráðuneytinu í
Berlín 14. janúar 1913 um
árangur af uppgreftri, „sem sé
alveg einstakur. Ef örlögin
verða okkur ... aðeins svolítið
hliðholl, þá get ég brátt sýnt
hluti í Berlín, sem eru svo
merkilegir, að höfuð Amenhót-
eps“ (sem þá var mjög fræg
stytta í Louvre-safninu í París)
„verður að smáræði í saman-
burði við þá.“ En hvað sem öll-
um fögnuði liði, lagði hann
áherzlu á, að þangað til yrði al-
gerrar þagmælsku gætt.
Óskin um þagmælsku var ekki
að ófyrirsynju, því að hinir
þýzku fornleifafræðingar urðu
þá að gæta sín mjög vel gagn-
vart Bretum og Frökkum, sem
þá fóru sameiginlega með stjórn
Egyptalands. James Simon,
kaupsýslumaður í Berlín, einn
af stofnendum Þýzka austur-
landaféiagsins og kostnaðar-
maður leiðangurs Borchardts,
hafði fengið leyfi til uppgraftar-
ins með því skilyrði eingöngu, að
öllum fornminjum sem fyndust,
yrði skipt þannig, að Egypska
safnið í Kaíró fengi helminginn.
Eins og allar menningarstofn-
anir landsins var safn þetta
einnig undir umsjón Frakka, og
embættismennirnir frá París
litu með mikilli tortryggni á alla
viðleitni hins unga nýlenduveld-
is, Þýzkalands, til að ná Frökk-
um og Englendingum í keppn-
inni um öflun egypzkra forn-
minja.
Satnið um skipti
„til helminga“
Hinn 20. janúar 1913, hálfum
öðrum mánuði eftir fund Nef-
ertíti, kom Gustave Lefebvre til
Amarna frá Kaíró til að fylgjast
með skiptingu gripanna. Hann
dró símskeyti upp úr skjala-
tösku sinni, þar sem Gaston
Maspero, yfirmaður hans og for-
stöðumaður safnsins í Kaíró,
lagði svo fyrir, eins og um hafði
verið samið, að skiptingin ætti
að vera „á moitié éxacte" —
nákvæmlega til helminga.
Borchardt var það vel ljóst, að
við skiptinguna yrði við sérstak-
an vanda að glíma, þar sem væri
höfuð drottningar, því að ekkert
færi á milli mála, að það ætti
vart sinn líka. Það yrði ekki
flutt frá Egyptalandi með lög-
legum hætti nema með mikilli
lagni og klókindum. Þess vegna
kom hann því þannig fyrir, að
um leið og Lefebvre liti á Nef-
ertíti, væri við hlið hennar eini
gripurinn sem kæmist í ná-
munda við hana að verðmæti, en
það var kalksteinssúla með
minnismerki í lit, en safnið í
Berlín átti þegar svipaðan grip.
Með skírskotun til þess fékk
Borchardt samþykki Lefebvres
til þess, að Nefertíti færi til
Berlínar. Lefebvre bar lítið
skynbragð á höggmyndalist, en
var sérfræðingur í papýrusrit-
um. Hitt er að minnsta kosti
mjög vafasamt, að samþykki yf-
irmanns hans, Masperos, hefði
fengizt, því að hann stóð Bor-
chardt fyllilega á sporði, hvað
þekkingu og álit snerti.
Nefertíti falin í Egypzka
safninu í Berlín
Til að gera Frökkum ekki
frekari óleik héldu Þjóðverjar
því . leyndu eftir skiptinguna,
hvern dýrgrip þeir hefðu hreppt.
Nefertíti hélt ekki inn í Berlín í
opinberri sigurgöngu. Borchardt
bjó sjálfur vandlega um hana í
kassa, sem hann sendi ásamt
öðrum gripum, sem grafnir voru
upp og féllu í hlut Þjóðverja, til
Berlínar. Þegar þangað var
komið, var hún bókstaflega falin
í geymslu Egypzka safnsins þar.
I nóvember 1913 var haldin
NEFERTÍTI
Upphefð og fall drottningar
Á suðrænum sólskinsdegi sumarið 1366 fyrir Krists
burð sigldi fíngerð, ung stúlka á hvítu, gullbúnu barkskipi
inn í Þebu, höfuðborg Egyptalands. Hún átti brátt eftir að
verða voldugasta kona landsins. Tadukepa hét hún og var 15
ára. Hún var dóttir Túskratta konungs, en ríki hans, Mit-
anní, var í hálendinu milli Efrat og Tígris og náði að landa-
mærum Egyptalands í suðri.
Giftist í annað sinn sautján ára
í nokkra áratugi höfðu margar prinsessur komið til
Þebu frá Mitanní til að giftast faraóum eða einhverjum
sona þeirra. Hin fríða Tadukepa, sem í mesta lagi var 1,40 m
há, var ætluð faraónum Amenhótep þriðja, og með giftingu
sinni varð hún ein af konum einvaldans, sem var 43 ára
gamall. Hún bar af öðrum í kvennabúri hans sökum fram-
úrskarandi fegurðar. Sérstaklega hrifust Egyptar af hinu
ljósa hörundi hennar og undurfagra andliti, og það svo
mjög, að þeir kölluðu brátt hina ungu frú „Nefertíti", sem
merkir „hinfagra, sem kemur þar“.
Aðeins tveim árum eftir brúðkaup þeirra dó Amenhótep
þriðji, og kvennabúr hans var leyst upp. Flestar konurnar
sneru aftur til heimkynna sinna eða giftust einhverjum hirð-
mannanna, en örlög Nefertíti urðu önnur. Hún giftist hin-
um nýja faraó, Amenhótep fjórða, sem var 13 ára gamall
og síðar nefndi sig Ikn-Aton. Við hlið þessa draumlynda og
veikburða eiginmanns, sem var stöðugt lasinn, varð hin
„mikla, konungíega eiginkona" brátt mjög valdamikil. Hún
var í senn hyggin og metnaðargjörn og tók áður en varði
stjórnartaumana í sínar hendur. Fyrst ýtti hún hinni vold-
ugu tengdamóður sinni, Teje, til hliðar og snerist síðan gegn
máttugustu stétt landsins, Ammonsprestunum, sem höfðu
haft gífurleg völd og áttu feikileg auðævi.
Atrúnaöur á sólina tekinn upp
Að hennar ráði afnam Amenhótep hina þúsund ára
gömlu ríkistrú, sem var fjölgyðistrú og skurðgoðadýrkun. í
staðinn bauð hann þjóð sinni að tilbiðja sólina, eða Aton,
hinn æðsta guð, drottnara heims og skapara allra hluta.
Sólskífan með geislum sínum var ímynd og tákn hins nýja
ríkisguðs. Hann fylgdi þessari byltingu eftir með því að
leggja niður Ammonsheiti sitt og taka upp nafnið Ikn-Aton.
Það er: Sá, sem Aton hefur velþóknun á, og ákvað að reisa
nýja höfuðborg fyrir norðan Þebu í miðju Nílardálsins.
Árið 1359 f.Kr. hófst bygging borgarinnar, sem hann nefndi
Aket-Aton, það er sólarfjallið, þar sem nú heitir Tell el-
Amarna. En 15 árum síðar var borgin yfirgefin.
Þegar borgin var að fullu reist árið 1357, stóð Nefertíti á
hátindi valdaferils síns. Mörg hof og styttur vegsömuðu
hennar konunglegu tign og fegurð, og þá varð einnig til hin
fræga stytta, sem hér er sagt frá. Óvinir hennar fengu ekki
að gert lengi vel, og hún beitti óspart áhrifum sínum á
konunginn.
Kólnandi hjónaástir
á heimili faraós
En um 1352 tók að kólna milli Ikn-Aton og Nefertíti. Að
lokum kom til algerrar sundurþykkju milli þeirra, og árið
1350 missti hún titilinn „hin mikla konunglega eiginkona", en
þá var hún þrítug. Nú léði drottnarinn gæðingnum Sem-
enkkare eyra sitt og útnefndi hann meðstjórnanda sinn,
en það hafði Nefertíti aldrei verið opinberlega.
Til viröingar í þriöja sinn
Þótt henni hefði verið steypt af stóli, lagði hún ekki árar
í bát. Hún hvarf að vísu úr höllinni miklu, en var áfram í
höfuðborginni og hafði sennilega áform um stjórnarbyltingu.
En áður en hún gat hrundið þeim í framkvæmd, dó Sem-
enkkare og skömmu síðar Ikn-Aton. Þó tókst Ammons-
prestunum og hernum að hrifsa til sín völdin á ný, og allt
var fært í hið gamla horf á ný. Tútank-Aton, eftirmaður
Ikn-Atons, náði þó að lyfta Nefertíti til virðingar á ný og
kvæntist dóttur hennar, en neyddist svo til að leggja niður
nafn Atons og flytja til hinnar fornu höfuðborgar, Þebu.
Hann hét Tútank-Ammon upp frá því. Fjölgyðistrúin varð
ríkistrú á ný.
En Nefertíti hélt kyrru fyrir í Aket-Aton. Hún er sögð
hafa dáið 1344 f.Kr. Gröf hennar hefur enn ekki fundizt.
17