Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.1983, Side 9
Sundbakki á austurenda Viðeyj-
ar árið 1925, þégar Kárafélagið
rak „Stöðina". Fremst á myndinni
er hafskipabryggjan og á henni
járnbrautarspor. Rafmagn var þá í
Viöey frá dísilstöð. Fjær er olíu-
bryggjan, þá olíuhúsið og portið. Upp
af bryggjunni er Mariner-húsið, þar
sem danski flotinn geymdi kol og
annan varning. Við hliðina á því er
verzlunarhúsið, áður geymsluhús
Sameinaða gufuskipafélagsins. Síð-
an taka við fiskverkunarhúsin á
sjávarkambinum og fiskreiturinn
lengst til vinstri. A Kleppsholti, í
baksýn, er þá engin byggð. Húsin í
efri röð frá vinstri: Kvennabrekka,
hús beykisins, Glaumbær, verbúð
fyrir aðkomufólk, Ólafshús þar sem
framkvæmdastjórinn bjó og þar
fyrir ofan önnur íbúðarhús.
Bryggjurnar báðar, fiskverkun-
arstöðin og oliustöðin voru rifin í
upphafi stríðsins, þegar timburskort-
ur varð. Seinna voru öll ibúðarhúsin
rifin, nema Glaumbær, sem brann.
Ljósm. Óskar og V'ignir
Allir þekkja Viðey. Hún blasir
við frá Sundahöfninni og
Kleppsveginum, þar sem fjöldi
manns á leið um daglega. Eyjan
er hluti af daglegu umhverfi
Reykvíkinga og flestir lands-
menn þekkja hana í sjón. Alk
margir hafa komið þangað,
einkum eftir að Hafsteinn
Sveinsson fór að flytja fólk út í
eyna og flestir vita, að Viðeyjar-
stofa er eitt af elztu húsum
landsins. Þeir muna einnig úr
barnaskólafræðunum, að Skúli
Magnússon bjó þar. En Viðeyj-
arklaustur og prentsmiðjan? Æ,
þar versnar nú í því.
Það er að mestu grafíð og
gleymt, að Viðey var eiginlega
höfuðstaður þjóðarinnar um
langt árabil. Og menn í fjörrum
löndum eru á þessum sjónvarps-
og myndbandatímum margfalt
kunnugri en Magnús konfer-
ensráð ellegar Olafur sekrétérí.
Þó ekki sé langt um liðið, er
faríð að fenna illilega í spor Egg-
erts Briem í Viðey og er hann þó
maður þessarar aldar. Og fáir
vita nú lengur deili á Milljónar-
félaginu og „Stöðinni“, sem nú
er ekkert eftir af utan hlaðinn
viðlegukantur og fáeinar stein-
steypurústir. Saga Viðeyjar er
svo mikil og margþætt, að að-
eins verður drepið á meginatriði
í grein sem þessari. Sú saga
endar í raun og veru með því að
kreppan mikla kippir fótunum
undan þeirrí atvinnustarfsemi
og uppbyggingu, sem þá var haf-
in á austurenda Viðeyjar.
En vegna þess arna er Viðey
nú sem ónumið land. Fyrir utan
Viðeyjarstofu og kirkjuna eru
þar ótrúlega litlar minjar um
mannvirki miðað við allt, sem á
undan er gengið. Á björtum
sumardegi bylgjast grasið, hvert
sem litið er; safaríkt valllendis-
gras — og hefur fyrir löngu
kaffært stóran kirkjugarð, bæ-
inn undir Sjónarhóli, klaustrið
og prentsmiðjuhúsið. Frá klett-
Sögustaður og unaðs-
reitur við bæjardyr
Reykjavíkur
1. HLUTI
Gísli Sigurðsson tók saman
Útsýni af Sjónarhóli austur yfir
Viðey. Yfir Viðeyjarstofu ber
Skúlahól, en lengst til hægri er
Heljarkinn og þar í er Abóta-
sæti. Eftir öll umsvifin í Viðey,
klausturhald, prentsmiðju,
fyrirmyndarbú og Milljónafé-
l»g, eru hús Skúla fógeta það
eina sem eftir stendur.
í Naustabrekku, norðvestan í
Sjónarhóli, er kafgresi sem víð-
ar og sundið yfir á Köllunarklett
hjá Kleppi og núvcrandi
Sundahöfn er slétt og mein-
leysislegt. En sú dýrð getur
hæglega farið af. Neðri mynd:
Minnismerki um brostnar von-
ir. Húsgrunnar á Sundbakka,
þar sem þó nokkur fjöldi fólks
bjó og starfaði allt frá 1907 til
1931, að kreppan mikla gerði út
af við Kárafélagið.
?
óttri strönd berst garg mávsins
og þungur vélargnýr berst yfir
sundið frá höfninni. En samt;
það er sem enginn hafi hróflað
við einu eða neinu á stórum
flæmum, aðeins mógrafir, sem
voru um leið uppþurrkunar-
skurðir og grjótgarður frá tím-
um Skúla.
Viðey er miklu stærri en mað-
ur gæti í fljótu bragði ímyndað
sér; um 3 km enda á milli og
víðast um 800 metrar á breidd.
Víða í eyjunni hagar svo til, að
sundin sjást ekki og þá virðist
þetta flæmi áfast við land.
Útí Viðey er aðeins fáeinna
mínútna ferð á sæmilegum báti;
hvort heldur er frá Vatnagörð-
um eða smábátahöfn Snarfara
við Elliðaárósa. Þegar kemur
nærri lendingu, sem nú er beint
framan við kirkjuna og Viðeyj-
arstofu, verður ljóst, hversu
glæsilegt bæjarstæði þarna er.
Stígur iiggur upp frá fjörunni,
framhjá Líkaflöt, sem svo er
nefnd og gefur hugmynd um, að
þar hafi dauðinn verið á ferð
með einhverjum hætti. Þetta ör-
nefni segir heilmikla sögu, þeg-
ar betur er að gáð, og bendir
okkur á ríkjandi viðhorf eða trú
fyrir margt löngu, þegar menn
töldu að gott væri að hljóta
hinztu hvílu í Viðeyjarkirkju-
garði og létu gjarnan fjármuni
renna til klaustursins í því
augnamiði. Og síðan, þegar kall-
ið hafði komið og hinir góðu gef-
endur voru allir, var einn áfang-
inn sá að flytja líkin yfir til Við-
eyjar og þangað komnum var
þeim raðað á flötina atarna.
Vestan við lægðina rís Sjón-
arhóll og suðaustanundir honum
mun fyrst hafa risið bær í Við-
ey. Handan við hann, norðvest-
anmegin, er Naustabrekka, vax-
in kjarngresi og snarhallar
niður að Brekkuvör, sem hefur
verið lendingarstaður. Skammt
þaðan teygist Virkishöfði, eða
Hrossanes, fram og eru sögur
tengdar þeim örnefnum, sem
verður vikið að síðar.
Grasiö grær yfir
mannanna verk
Margvíslegar gönguferðir
mætti hugsa sér um Viðey og
væri ugglaust nokkurra daga
verk að kanna eyjuna til hlítar.
Sjálf ströndin allt um kring er
geysilega tilbreytingarík og vert
væri að gaumgæfa margvísleik
bergsins í hömrum og kletta-
nefjum, sem skaga fram í sjó-
inn. Sumstaðar virðist hreint
stuðlaberg, en reynist nokkuð
brotið og því var farið austur að
Hrepphólum í Árnessýslu eftir
stuðlabergsdrangi, sem er minn-
ismerki um Skúla fógeta og
trónir á Skúlahóli.
Jarðfræðingum þykir fróðlegt
að gaumgæfa Viðeyjarströnd —
undarlegt er það til dæmis, að
sumstaðar liggur stuðlabergið á
ská, en stendur ekki lóðrétt eins
og oftast er raunin. Til er sú
kenning, að eyjar á sunnanverð-
um Kollafirði, Viðey þar á með-
al, séu það sem uppúr stendur af
geysimiklu hrauni því er endur
fyrir löngu hafi runnið úr Mos-
felli. Önnur kenning er reist á
þeirri skoðun, að feikileg eldstöð
hafi eitt sinn verið á öllu svæð-
inu frá Esju og suður fyrir
Reykjavík; sé Esjan leifar af
gígbarmi, en jarðhitinn í Mos-
fellssveit og á Reykjavíkursvæð-
inu eigi ættir að rekja til þessa
eldfjalls. Samkvæmt þeirri
kenningu, gætu hinar skrýtnu
bergmyndanir í Viðey verið
vitnisburður um jarðfræðilega
þróun í botni þessarar eldstöðv-
ar.
Viðey hefur verið tvískipt, en
malarkambar tengja nú saman
austur^ og vesturhluta eyjarinn-
ar. Þar heitir Eiði og Eiðistjörn
milli malarkambanna, sem haf-
rótið hefur reist. Var nýlega
viðruð sú hugmynd Trausta
Valssonar arkitekts hér í Les-
bók, að endurbyggja gömlu
kvosina í Reykjavík í uppruna-
legri mynd á Eiðinu. Ekki er að
sjá, að sú hugmynd hafi þótt
góð; að minnsta kosti urðu eng-
ar undirtektir á prenti og þaðan
af síður í framkvæmd.
Vesturhlutinn er liðlega þriðj-
ungur eyjarinnar; þar er stór-
þýft graslendi, en flatt og í
dagsferð er betra að einbeita sér
að austurhlutanum. Ekkert ann-
að eh hóll eða þúst er eftir af því
fornfræga Viðeyjarklaustri, sem
talið er að hafi staðið norðvest-
ur af kirkjunni. Þar stendur
hlaða og fjós sem heldur óhrjá-
legt minnismerki um búskap
Eggerts Briem fyrr á öldinni, en
aðeins grasbeðjan ein, þar sem
prentsmiðjan stóð upp við hey-
garðinn. Uppi undir hamri, sem
þar verður og hýsir huldufólk,
sést vel móta fyrir beðum, sem
raunar voru tilraunareitir Skúla
fógeta, en ofar af Skúlahóli,
og Kvennagönguhólum austar,
er fagurt útsýni yfir eyjuna.
Skemmtilegt er einnig að ganga
austur með ströndinni, sem við
blasir úr Sundahöfn — unz kom-
ið er á athafnasvæði Milljónar-
félagsins. En þar er næsta lítið
að sjá; steinsteyptir kjallarar og
húsgrunnar, svo og barnaskóli,
bera vott um landnám sem mis-
tókst. Þaðan eru um 800 metrar
yfir í Gufunes; ögn skemmra en
yfir á Köllunarklett hjá Kleppi.
Það örnefni segir raunar sína
sögu um frumstæðar samgöngur
hér fyrr meir. Margir gátu átt
erindi út í Viðey, meðan þar var
höfuðból, klaustur, kirkjustaður
og einasta prentsmiðja landsins.
Þá var lausnin sú að gera vart
við sig með hljóðum og hreyf-
ingum af Köllunarkletti og tíðk-
aðist þetta raunar fram á þessa
öld.
Fátt bar tU tíðinda
fyrstu þrjár aldirnar
Engar heimildir eru til í sög-
um um landnám Viðeyjar, eða
hvernig hún varð sjálfstæð jörð.
Allar líkur benda til þess að
Reykjavíkurbóndi' hafi nytjað
eyjarnar — síðar gætu afkom-
endur Ingólfs Arnarsonar hafa
kosið sér þar búsetu, því hlunn-
indi voru ríkuleg. Eins og nafnið
bendir til, hefur þá trúlega verið
birkikjarr í eynni og mómýrin
norðvestan við bæinn sýnir svo
ekki er um villzt, að þar hefur
einhverntíma verið skógur.
Fyrir utan óbrigðult gras, var og
er lax uppi við landsteina og
mikið æðarvarp. Þarna hafa
kynslóðir unað lífinu án þess að
sögur færu af, enda greina þær
helzt frá deilumálum og mann-
vígum. Svo fór þó, að deila dró
Viðey fram 1 dagsljósið. Stóð
hún á milli Gufunesbónda og
Viðeyinga um miðja 12. öld.
Ásgeir Guðmundsson hét prest-
ur einn stórættaður, sem þá sat
Gufunes og gerði Viðeyingum
ógagn með drápi á æðarfugli
unz sætzt var á að hann léti af
þeim ófögnuði gegn hagagöngu
fyrir hesta, og útræði frá eynni.
Viðeyjar er getið næst í sögu
Þorláks biskups helga, sem sat á
biskupsstóli frá 1178—1193.
Hinn sæli Þorlákur átti erindi
út í eyna einhverju sinni, ugg-
laust vegna þess að þar hefur
verið kirkja. Þá var heldur illt í
efni í Viðey; upp kominn slíkur
músagangur að stórspillti korni
á ökrum. Þótti nú bera vel í veiði
að fá annan eins mann til að-
stoðar og hafði Þorlákur sína
aðferð við mýsnar: stökkti vígðu
vatni um eyna, nema á það nes,
sem fyrr er nefnt og ýmist kennt
við mýsnar eða virkisgerð Jóns
Arasonar löngu síðar. Músunum
kom biskupinn fyrir í Hrossa-
nesi og með þeim álögum, að
þær skyltfu haldast þar á meðan
nesið væri látið óræktað.
Eitthvað var það boðorð brotið
síðar og dreifðust þá mýslur á
nýjan leik, en ekki til vandræða.
I Jarteinabók Þorláks biskups
er að finna þriðju heimildina
um Viðey. Sá atburður hefur lík-
lega gerzt vorið 1199, árið eftir
að bein biskups voru upp tekin.
Vandræði og búsifjar höfðu í
þetta sinn orðið af erni einum
miklum, sem herjaði á æðar-
varpið. Fældi hann fugl frá
eynni, en hirti eggin. I Viðey bjó
þá prestur sá er Bjarni hét og
þótti honum sá kostur vænstur
að heita á sælan Þorlák. Reynd-
ist það áhrifamikið. Prestur
hafði ekki einu sinni lokið bæn-
um sínum í kirkjunni, þegar
örninn kom og settist í eyjunni,
svo menn gátu gengið að honum
og drepið hann. En einhvern-
tíma um þetta leyti hafa verið
liðin 300 ár frá landnámi í
Reykjavík. Margir hafa þá verið
búnir að búa í Viðey, en það
hafa verið friðsamir jarðyrkju-
og veiðimenn og engar sögur af
þeim farið.
Viðeyjar-
klaustur 1225
Jón Helgason biskup ritaði
grein í Lesbók 30. júlí 1939 og
segir hann þar svo um þau
miklu tímamót í Viðey, þegar
þar var efnt til munklífis að er-
lendri fyrirmynd og svo sem þá
tíðkaðist einnig fyrir vestan,
norðan og austan:
„Saga Viðeyjar hefst að
rjettu lagi með klaustur-
stofnuninni þar árið 1225.
Hafði sá mæti maður Þor-
valdur Gizzurarson í
Hruna, í samráði við
Snorra Sturluson, keypt
Viðey beinlínis í þeim til-
gangi að setja þar á stofn
munklífi. Því að þeir — og
vafalaust ýmsir með þeim
— undu því illa, að ekki
væri neitt klaustur í Sunn-
lendingafjórðungi, eins og í
hinum fjórðungunum
SJÁ NÆSTU SÍÐU.
9