Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1983, Síða 10

Ef saltið dofnar
„í íslenzkum altaristöfflum má víða sjá aðlögun að íslenzku
landslagi, en aðlögun að íslenzkum samfélagsveruleika er svo
til óþekkt í myndlist okkar. Það má furðulegt teljast, þar sem
slík aðlögun heffur átt sér stað hvarvetna í heiminum og á seinni
tímum í miklum mæli í þriðja heiminum."
væri jafnvel reiðubúin til þess
að ganga með manninum alla
leið til krossins. En, spurði hún,
var listin fær um að leysa mann-
inn frá þjáningunni, var hún
fær um a leiða hann út úr völ-
undarhúsi lífsháskans, óttans,
kvíðans? Var listamaðurinn
nokkuð annað en skilningsríkur
samferðamaður á leið til Gol-
gata? Var hann fær um að flytja
manninum hinn þverstæðu-
kennda boðskap vonarinnar, þar
sem ekki hafði eingöngu verið
tekizt á við lífsháskann heldur
sigrazt á honum, þ.e.a.s. boð-
skapur upprisunnar?
Og listin átti ýmsar spurn-
ingar í áinum fórum, t.d. um það
hvort kirkjan væri þess umkom-
in svo fjötruð af úreltum heims-
myndum að skilja manninn í
samtímanum og nálgast hann í
neyð hans.
Eins og saltið
eða súrdeigið
Þegar litið er til listasögu
þessarar aldar og hugað að sam-
skiptum listar og kirkju og eink-
um staldrað við verk hinna „ver-
aldlegu" meistara þessarar ald-
ar kemur í ljós, að þorri þeirra
gerði slík verk, sem kalla á
óskipta athygli guðfræðingsins.
Oft voru verk þeirra ögrandi
þegar þeir tóku til meðferðar
biblíuleg minni: framsæknir
listamenn íklæða hefðbundin
viðfangsefni búningi nýrra stíl-
tegunda. Ekki var alltaf þakk-
lætinu fyrir að fara meðal
kirkjufólks. En þegar litið er yf-
Emil Nolde, Þýzkalandi:
Bersynduga konan, 1926.
Max Beckmann, Þýzkalandi:
Kristur og bersynduga konan,
1918.
ir farinn veg kemur í ljós, að
hinir ögrandi listamenn gegndu
ósjaldan hlutverki, sem eftirá að
hyggja virðist óhjákvæmilegt;
þeir hreinsuðu til og endurnýj-
uðu.
Það er raunar eitt af kjörorð-
um siðbótar Lúthers, að kirkjan
„eigi að vera í sífelldri umbót“
(eccelsia semper reformanda).
Hún þarf aðhald og gagnrýni
utan frá og innan. í sögunni hef-
ur hún oftast haft það hlutverk
að kenna, en ögrandi og fram-
sæknir listamenn kenndu henni
m.a. að hún þarf líka að læra.
Það er m.a, af þessum ástæðum,
sem hér er vikið að í örfáum
orðum, að list samtímans hefur
vakið athygli guðfræðinga.
Kirkjan hefur oft staðið sjálfa
sig að því að vera orðin „borg-
araleg" um of, orðin of háð hin-
um viðteknu hugmyndum sam-
félagsins, að „saltið hefur dofn-
að“, hún er þá ekki lengur „súr-
deigið, sem sýrir allt deigið"
heldur er hún orðin daufari en
deigið. Sem „skapandi samfé-
lag“ ber henni að vera eins og
saltið eða súrdeigið. Skapandi
samfélag listamanna, skapandi
list og sérhvert skapandi afl í
þessum heimi vekur hana til vit-
undar um sitt eigið hlutverk og
kallar hana aftur til lífsins ef
hún tekur ögrunina gilda.
Myndverk, sem byggjast á
minnum úr Biblíunni, kalla eðli-
lega sérstaklega á athygli guð-
fræðingsins. En sem fyrr segir
eru slík verk ekki endilega neitt
trúarlegri en önnur. Margvíslegt
táknmál stendur listamannin-
um til boða hvað form og liti
snertir, þar sem hann getur
fengizt við hið trúarlega án þess
að nota myndrænan efnivið
biblíulegra atburða. Má minna
þar á mörg verk eftir Nolde, þar
sem angistin er oft á tíðum
dregin skýrum dráttum. Gott
dæmi um táknræna merkingu
ljóssins eru mörg verk Oskars
Schlemmer, en ljósið er trúar-
legt tákn, sem þekkt er í öllum
trúarbrögðum sem tákn hins
„handanlæga" eða sem tákn
„dýptarinnar" svo notað sé orð,
sem Paul Tillich er afar kært.
En forvitnilegt er að huga að
því, hvernig listamenn utan
kirkjunnar meðhöndla þann
efnivið, sem þeir hagnýta sér úr
sjóði kristinnar trúar.
Að aðlaga hin
biblíulegu minni
samtímanum
Úr þeim sjóði eru það einkum
myndir af Jesú Kristi, sem mest
ber á. Og sá Jesús, sem er mest
áberandi er hinn krossfesti Jes-
ús. En jafnframt Jesús hinn
trúfasti bróðir, Jesús hinn póli-
tíski byltingarmaður. Jesús í
samstöðu með manninum í neyð
hans og lífsháska er sá Jesús,
sem mest ber á. Þann Jesús
þekkir kirkjan vel eins og
myndlist aldanna sýnir, kross-
festingarmyndir blasa viða við.
En þó er þar aðeins um að ræða
hluta boðskaparins. Sá Jesús,
sem kirkjan boðar, er jafnframt
hinn upprisni frelsari, sá sem
hefur sigrazt á lífsháskanum.
En auk krossfestingarmynda
má sjá mikið af myndum, sem
byggjast á einhverjum atburð-
um úr lífi Jesú: Jesús og ber-
synduga konan, kvöldmáltíðin,
jólabarnið o.fl. Það virðist vera
tilgangur þeirra listamanna,
sem grípa til biblíulegra minna,
að aðlaga þau að samtímanum,
en einnig sá að gefa atburðum
samtímans aukna dýpt með því
að færa þau inn á svið „helgisög-
unnar" og þá þeirrar helgisögu,
sem vesturlandamenning er
grundvölluð á í meginþáttum
sínum. Það er sagan um hinn
þjáða og sigrandi frelsara.
í íslenzkum altaristöflum má
víða sjá aðlögun að íslenzku
landslagi en aðlögun að íslenzk-
um samfélagsveruleika er svo til
óþekkt í myndlist okkar. Það má
furðulegt teljast, þar sem slík
aðlögun hefur átt sér stað
hvarvetna í heiminum og á
seinni tímum í miklum mæli í
þriðja heiminum, þar sem Jesús
birtist sem indíáni, svertingi,
Indverji o.s.frv.
Það gæti verið verðugt verk-
efni fyrir þá listamenn, sem á
næstu árum koma til með að
vinna verk fyrir íslenzkar kirkj-
ur að huga að slíkri aðlögun. Og
þar er komið að merkingu trú-
arlegrar listar í kirkjunni, list
sem ekki er aðeins eins konar
„myndskreyting" (sem á samt
líka rétt á sér) heldur túlkun,
heimfærsla, tjáning, átök við