Lesbók Morgunblaðsins - 30.04.1983, Qupperneq 4

Svend-Aage Malmberg haffræðingur
Ondvegissúlur
Ingólfs
„Þá er Ingólfur sá ísland, skaut hann fyrir
borð öndvegissúlum sínum til heilla, hann
mælti svo fyrir, að hann skyldi þar byggja, er
súlurnar komi á land. Ingólfur tók þar land
er nú heitir Ingólfshöfði ... “
(Landnámabók)
Samkvæmt Ara fróða var þessi atburður
árið 870 en 874 samkvæmt Landnámabók.
(Jakob Benediktsson i Saga íslands)
Fóstbræðurnir Ing-
ólfur og Hjörleifur
Allir íslendingar kunna sög-
una af fyrsta landnámsmannin-
um, Ingólfi og fóstbróður hans
Hjörleifi, sem voru gerðir út-
lægir úr Pirðafylki vegna víga-
ferla.
íslandssaga eftir Þórleif
Bjarnason, fyrra hefti (Ríkis-
útgáfa námsbóka) segir þannig
frá þeim fóstbræðrum með
beinni tiivitnun í sígildan
barnalærdóminn:
„Vestur í hafi var nýlega
fundið land, sem þeir fóstbræð-
ur höfðu heyrt talað um. Lék
þeim forvitni á að kynnast því.
Þeir fóru eins konar rannsókna-
för og voru hér einn vetur.
Þeim leist vel á landið og ákváðu
að flytjast hingað.
Næsta vor sigldu þeir fóst-
bræður með fjölskyldur sínar,
búslóð og eitthvað af kvikfénaði
til íslands. Þeir fylgdust að, þar
til þeir höfðu landsýn. Þá skildi
leiðir þeirra. Ingólfur skaut
fyrir borð öndvegissúlum sínum,
en svo voru þær stoðir kallaðar,
er stóðu báðum megin við há-
sæti húsbóndans í skála hans.
Ingólfur hét því að hann skyldi
búa þar, sem guðirnir létu súlur
hans bera að landi.
Hjörleifur hafði ekki trúnað á
þeim.
Ingólfur kom að landi undir
Ingólfshöfða, en Hjörleifur
nokkuð vestar, undir Hjörleifs-
höfða.
Ingólfur lét þræla sína leita
öndvegissúlna sinna vestur með
landi. Fundu þeir þá Hjörleif
dauðan, en fólk hans allt var
horfið.
Þegar Ingólfur sá fóstbróður
sinn fallinn, sagði hann: Lítið
lagðist hér fyrir góðan dreng, og
sé ég svo hverjum verða er eigi
vill blóta.
Á þriðja sumri fundu þrælar
Ingólfs öndvegissúlur hans í vík
einni á norðanverðu Seltjarn-
arnesi. Þar reisti Ingólfur sér
bæ og nefndi staðinn Reykja-
vík.“
Lýkur hér beinni tilvitnun í
íslandssögu Þórleifs Bjarnason-
ar. Úrfellingar eru frá höfundi
þessa máls og til þess gerðar að
leggja áherslu á efnismeðferð
sögunnar, sem fjallar um landa-
leit og landkönnun, guði og
trúnað. Þannig fer hið ræða eða
það sem hönd á festir og það
óræða en þó meðvitaða saman í
boðskap sögunnar.
Náttúrunöfn og
goðsagnir
Skemmtilegt er það í sögu
Þórleifs að umtal og forvitni
ræður ferðum þeirra fóstbræðra
út á hafið, þeir fara í rannsókn-
arför eins og landkönnuðir, þótt
ill örlög séu á undan gengin eða
landflótti. Þetta er saga land-
könnuða og landnema fyrr og
síðar, landnema, sem verður
misjafnlega vel ágengt eftir
upplagi eða „trúnaði á gúðina".
Og hvort sem einstök atriði sög-
unnar eru sönn eða skálduð, þá
er talið víst, að miklir þjóðflutn-
ingar voru hingað út til íslands
um 900 árum frá upphafi tíma-
tals kristinna manna.
í landnáminu hafa kennileiti
landsins hlotið sín örnefni við
eldskírn landnámsmanna, eins
og t.d. höfðarnir tveir — tví-
höfðarnir eða dímonarnir —
Ingólfur og Hjörleifur. Dímon
eins og Stóri- og Litli-Dímon í
Rangárvallasýslu og samnefnd-
ar eyjar í Færeyjum kann að
merkja tvífjöll, en einnig hefur
verið bent á Demón (t.d. Willi-
am Heinesen í Vonin blíð), sem
er vera „ekki af þessum heimi".
Hér er því orðaleikur fólginn í
málsmeðferð, því tvíhöfðarnir
(þursar) minna á demóna.
Sæfarar fyrir sendnum og
hafnlausum ströndum Suður-
lands hafa vafalaust löngum lit-
ið á höfðana tvo, Ingólf og
Hjörleif, sem eins konar tvífjöll,
og. söguritunin gerði þá að vísu
ekki að tvíburum heldur fóst-
bræðrum. Þessir tveir höfðar
eru sem bræður þegar komið er
af hafi, bræður ólíkir að gerð, en
líkir að kostum, áningastaðir og
kennileyti eða mið í landi.
Þegar hér er komið sögu virð-
ist ekki lengur unnt að treysta
blint á einfaldan barnalærdóm-
inn þótt góður sé, né heldur á
hefðbundna fullorðinsmenntun,
sem er mest stjórnmálasaga.
Við tekur hugur og heimur fjöl-
menntaðra og trúaðra manna
eins og þeir eru t.d. Þórhallur
Vilmundarson, prófessor og
Fróðleg tilraun var gerð á 1100 ára afmæli íslands
byggðar árið 1974: samtals var 110 „öndvegissúlum<á
varpað í hafið á 11 stöðum og síðan athugað hvar þær
rak
Einar Pálsson, skólastjóri.
Fræði þeirra eru þekkt sem
náttúrunafnakenningin og
goðsagnakenningin. Það er ekki
á færi höfundar þessa máls að
fjalla um þessar kenningar
nema af tilfinningu, þessar e.t.v.
ólíku kenningar með „tilviljun-
arkenndum" náttúrunöfnum
annars vegar og „þrautskipu-
lögðum" goðsögunöfnum og
háttum hins vegar, kenningar,
sem eiga þó það sameiginlegt, að
þær vekja til nýrrar hugsunar.
Sá tími kemur væntanlega, að
þessi fræði verða hluti barna-
lærdómsins á íslandi. Þá læra
börnin ekki aðeins söguna blint
utanbókar, heldur leggja þau út
af efninu og læra að skilja, að
náttúra og saga eru „fóstsystur"
eins og Ingólfur og Hjörleifur
eru fóstbræður. Bræðurnir hafa
reynst vera fastir fyrir og lítt
rásgjarnir, en systurnar eru feg-
urri og næmari en þeir. í hug-
arheimi náttúru og goða tengist
sagan svo aftur hinum ýmsu
þáttum eins og sköpun heims og
þróun lífs, lífsháttum, listum,
menntum, stjórnmálum og dag-
legu brauði fólksins í náttúru-
legu og kviku umhverfi, allt
treyst athugunum hugar og
handa eða hugvísinda og raun-
vísinda.
Straumar og sögur
Ingólfur var í sögunum ekki
einn um að láta goðin ráða sér
heilla í nýju landi. Könnun á
náttúru landsins og eðli hefur
fylgt landnáminu hér úti bæði
til sjávar og sveita.
íslenskir náttúrufræðingar
gera sér líka far um að vitna í
sögulegar heimildir í ritum sín-
um áður en lengra er haldið.
í bók sinni „Hafið" (1961) hef-
ur Unnsteinn Stefánsson, pró-
fessor, mál sitt um hafið um-
hverfis ísland með frásögninni
um Ingólf og súlur hans og aðra
landnámsmenn, sem fóru líkt
að. Unnsteini þykir athyglis-
vert, að aðrir landnámsmenn,
sem fylgja dæmi Ingólfs, leituðu
ávallt öndvegissúlnanna í sömu
átt og hann gerði, þ.e. vestur
með landi, og telur Unnsteinn
það benda til þess að þeir hafi
Staðir þar sem súlum var skotið fyrir borð í vorleiðangri á r.s. Bjarna
Sæmundssyni 1974 og áætlað rek þeirra sem fundust aftur.
Hafís við Suður- og Vesturland árið 1695. Hafísinn lá einnig fyrir öllu
Norður- og Austurlandi. (Þórhallur Vilmundarson, Hafísinn 1969).