Lesbók Morgunblaðsins - 25.06.1983, Blaðsíða 2

Margur er uggandi um
bókmenntirnar undir sjón-
varpi og telja þó horfurnar
enn skuggalegri, þegar tölvan
hefur að fullu tekið hús á al-
menningi og farin að breyta
lesmáli í myndmál.
Það fer enginn í grafgötur
um það, að myndskoðun er
nútímamanninum ljúfari en
lesning, enda er myndin ein-
faldara tjáningarform og auð-
meltara í hraða og hávaða
nútímans en lesmál. Menn
telja það alls ekki óhugsandi
að almenningur týni niður að
lesa. Stirðlæsi er þegar orðið
„Þeir ritdómarar eru uppi í samtímanum, sem segja, að
bókmenntum fari árlega hrakandi og þeim bókum fækki ár
frá ári, sem telja megi góðar’bókmenntir. Orðið Fegurð er
bannorð í nútímanum og heyrist ekki nefnt lengur í sam-
bandi við bókmenntir“
/ flokki mestu sölubóka á sölu-
listum.
Orsakirnar til þess, að
bókmenntirnar almennt fari
versnandi, segja þessir böl-
móðar, eru þær helztar, að
bókum sé æ meir flaustrað af,
hvorki höfundi né útgefanda
finnist lengur ástæða tii að
eyða tíma og peningum í að
vanda til bókar og því séu rit-
villur, prentvillur og ambögur
og allt niður í klára dellur í
textanum vaðandi uppi í bók-
um nútímans. Þá á það að
hafa aukizt að rithöfundar og
útgefendur liggi í leit að sölu-
efni og leggist oft lágt. Þegar
þeir svo hafi fundið eitthvað,
sem líkindi séu til að gangi í
fjöldann, sé kappsmálið að
gefa það út meðan það er heitt.
Hugvitinu sé svo næst beitt á
titil, kápu og auglýsingar en
vinna við texta bókarinnar í
handritum og próförkum sé
forsómuð. Af þessum sölum
öllum reynist bækur nútíma-
rithöfunda almennt snögg-
soðnar, andlausar og angi af
matarlykt.
Allt kann nú þetta að vera
áberandi hjá ungu fólki og er
þó ekki upprunnin sú tölvuöld
sem víst er að kemur.
Bókmenntir er yfirgrips-
mikið orð, en oft er merkingin
aðeins sú grein bókmennta,
sem kölluð var hér áður fyrr
fagurbókmenntir: skáldsögur,
leikrit, Ijóð, en nú er þessi
greining ekki nothæf lengur.
Orðið fegurð er bannorð í nú-
tímanum og heyrist ekki nefnt
lengur í sambandi við bók-
menntir. Reyndar heyrir mað-
ur ekki þetta orð lengur í tali
fólks, það væri þá helzt að það
hrykki uppúr elliæru gamal-
menni horfandi til hafs í
kvöldsól.
Það er auðgert að dæma
bókmenntir og það gera allir
sem lesa bækur, en það er
ógerningur að dæma þær rétt.
í dóma okkar lærðra sem
leikra blandast pólitík, trúar-
og siðaskoðanir, smekkur á
mál og stíl og oft ruglar form-
ið dómgreindina. Af því að
ekki er um neinn algildan dóm
að ræða, hvorki um einstakar
bækur né bókmenntir á til-
teknu tímaskeiði, geta menn
endalaust rifist um bækur.
Hver og einn er sinn eigin
dómari.
Reynt er þó að koma ein-
hverju almennu máli á bæði
einstakar bækur og bókmennt-
irnar almennt á hinum ýmsu
tímaskeiðum og það hafa orðið
til atvinnumenn í að dæma
bækur. Þeir menn eru haldnir
öllum sömu ágöllum og hinn
almenni bóklesandi, fastir í
pólitík, trú, siðum, smekk,
formi og þeim skeikar oft um
einstakar bækur um leið og
þær koma út, en margir þess-
ara manna hafa skilgóða yfir-
sýn yfir bókmenntir þegar til
lengri tíma er litið.
Nú eru uppi þeir atvinnu-
ritdómarar í samtímanum,
se'm segja að bókmenntum fari
árlega hrakandi og ekki aðeins
áratug af áratug, heldur megi
orðið sjá árlegan mun. Þeim
bókum fækki frá ári til árs
sem kalla megi „góðar“ bók-
menntir og einnig fækki þeim
árlega sem lesa þær fáu góðu
bækur sem út komi. Skoðun
sína styðja þessir menn með
minnkandi upplögum á góðum
bókum og þær sjáist ekki orðið
Lance Morrow
Við vildum
sakna fleiri
i • • -•••
<•••-.
„Mikið óréttlæti getur kallað fram miklar bækur;
einnig getur almenningur máski af sömu ástæðum
verið móttækilegri og í meiri þörf fyrir bækur, sem
hann getur fundið í siðferðilegan styrk. Þessu bregð-
ur hvorutveggja fyrir í Suður-Ameríku. Sá heims-
hluti virðist vera að ala upp og fóstra, án þess að
nokkur hafi við því búizt, dásamlega höfunda líkt og
Rússland á 19. öldinni“
Bækur eru allsstaðar að verða
eyðingunni að bráð (um það eigum
við íslendingar hinar fleygu ljóð-
línur Jóns Helgasonar: „Bókfellið
velkist og stafirnir fyrnast og
fúna.“ ÁJ.).
Sýran í blekinu og rykið eyðir
síðunum og pappírinn krypplast.
Það tekur ekki marga mannsaldra
að púðrið fjúki úr orðunum eins og
frjó af blómi fyrir vindi.
Seinna kannski finnur eitt af
okkar tölvumenntuðu barnabörn-
um spjöldin af bókinni og veltir
þeim milli handanna eins og það
væri hauskúpan af Yorick (hirð-
fíflinu í Hamlet. ÁJ.).
Stundum hefur maður það á til-
finningunni að þetta skipti engu
máli. Við héldum að vísu einu
sinni, að við værum bókamenn, en
það er nú víst liðin tíð. Nú erum
við orðnir píparar og bíðum þess
sennilega aldrei bætur.
Ekki þarf að óttast það, að hin-
um miklu bókarisum aldanna
verði ekki komið fyrir á örfilmum,
svo sem körlum eins og Hómer,
Tolstoj, Flaubert, Joyce, Proust og
fleiri slíkum. Og það munu verða
til sýnis frystar eða þurrkaðar
bækur, geymdar í sínu uppruna-
lega formi sem sýnishorn af horf-
inni menningu, líkt og geymdar
eru hauskúpur frummanna.
En hvað verður um þessar bæk-
ur, sem verið er að setja saman
þessa stundina, og manni finnst
vera eftirhreytur tízku sem gengin
er um garð og eiginlega engar
bækur vera?
Bókmenntir nútímans eru eins
og dýr, sem brýzt um í þröngu
búri. Við erum ekki nær kjarna
veruleikans, þótt við lesum hina
„skapandi“ rithöfunda nútímans,
en barn verður lífi villtra dýra í
frumskógunum með því að fara í
dýragarð og horfa þar á ísbjörn
illan í skapi buslandi í gruggugum
polli og skeytir skapi sínu á bjór-
tunnu, sem hann hefur fengið til
þess. Það leynist engum, að hann
vill gjarnan myrða alla sem á
hann horfa. Þessi líking held ég
nái vel bókmenntalífi nútímans.
Enski gagnrýnandinn Cyril
Connally lagði það eitt sinn til, að
bókmenntasinnað fólk gerði það
að leik sínum, að bera saman bæk-
urnar um það hvort uppi væri í
samtímanum höfundur svo góður,
að það yrði að teljast ógæfa fyrir
bókmenntirnar, ef hann hætti að
skrifa.
Þegar samtímahöfundar eru
bornir saman við löngu látna,
verður náttúrlega að hafa það í
huga, að fjarlægðin gerir fjöllin
blá og mennina mikla. En dugir
það til að bjarga nútimarithöf-
undum í samanburðinum?
Rithöfundar hafa tilhneigingu
til að minnka í nærmynd (sem er
eðlilegt, þar sem rithöfundur nýt-
ur sín bezt einn. Af því er hann
rithöfundur. ÁJ.). Rithöfundar
nútímans reynast við náin kynni
snöggsoðnir bullukollar, blaðlýs,
litlir pappírar — í einu orði sagt:
ómerkilegir. I hinum öskugráa
veruleika nútímans kemst maður
ekki hjá að sjá fyrir sér löngu
liðna gullöld. Og ekki batna áhrif-
in, ef rithöfundurinn skilur ekki
við sig eiturlyfjasprautuna. Það
verður sannarlega að hlusta vel til
að heyra þrumugnýinn í bókum
þeirra.
(Það er rétt að hafa hér með
enska textann, ef einhver skyldi
vilja ganga úr skugga um, hvort
þessar svívirðingar allar hafi skil-
að sér nærri lagi í endursögn
minni. ÁJ.)
„Up close, most writers tend to
look minor, to look like transient
scribblers, aphids, small potatoes,
twerps. One imagines a golden age
2