Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1985, Blaðsíða 6

Spíritisminn á Islandi
Síðari hluti
Hugmyndafræði
borgara- og
millistéttar
Eftir dr. PÉTUR PÉTURSSON
að sem einkenndi þróun spíritismans á öðrum áratug þess-
arar aldar var, að hann var ekki lengur einkaeign fámenns,
innvígðs hóps, svo sem yfirleitt er, þegar um æðri þekkingu
dulræns eðlis (esóterísk) er að ræða, sem þróast í skjóli
leyndar. Leiðtogar íslenskra spíritista vildu gera spírit-
ismann að almenningseign, eins og best sést á prédikun-
arstarfi Haralds Níelssonar og markmiðum SRFÍ. Ann-
ars staðar á Norðurlöndum var spíritisminn áfram eins
konar menningarkimi (súbkúltúr), framandi almenn-
ingsálitinu, án opinberrar viðurkenningar og með nán-
ast alla fjölmiðla á móti sér. Á öðrum áratug aldarinnar
urðu spíritismi og ýmiss konar dultrúarhugmyndir snar
þáttur í „borgaralegri hugmyndafræði" Reykvíkinga.
Það var „fínt“ að vera í Sálarrannsóknafélaginu og
Guðspekifélaginu.
Þessi þróun hefur í sér fólgna vissa mótsögn, hvað
varðar hugmyndir af þessu tagi, eins og kemur fram í
orðum Einars, er hann á stofnfundinum talar um
„opnar dyr að auðsæjum leyndardómi".
Félagsleg forsenda þessarar hugmyndafræði er ein-
staklingshyggjan, sem birtist skýrast í áherslunni á
„sönnunargildi" reynslu einstaklingsins, mikilvægi
persónuleikans og sambands hans við hinn æðri veru-
leika. Einstaklingurinn varð miðpunktur tilverunnar,
það var hans að þroskast, leita að sannleikanum og
finna hann.18 Sálarrannsóknafélagið leit á sig fyrst og
fremst sem upplýsinga- og leiðbeiningastofnun, en ekki
sem trúfélag, og er það almennt viðhorf í hinum ýmsu
samtökum og félögum, sem starfa í tengslum við dul-
trúar- eða dulspekihreyfingar yfirleitt.19
Sálarrannsóknafélagið var í raun og veru fyrst og
fremst spíritistafélag, en hin vísindalega nafngift og
fræðilegt yfirbragð hélt aftur af því sem trúboðsfélagi.
Erlendis hafa spíritistafélög meira eða minna fengið á
sig trúarlegan blæ. Þar höfðu miðlarnir völdin og boð-
skapurinn að handan varð „heilagur sannleikur" frá
upphafi til enda.20 En miðlarnir sjálfir höfðu lítið að
segja um málefni SRFf, og reynt var að hafa ætíð fleiri
en einn háskólamenntaðan mann í stjórninni til þess að
tryggj a, að hið vísindalega viðhorf kæmi fram í starf-
semi félagsins. Þetta varð trygging fyrir því, að starf-
semin bryti ekki í bága við „borgaralegt velsæmi",
þ.e.a.s. boðskapnum að handan væri tekið með vissri
gagnrýni og „almennri skynsemi". Boðskapurinn að
handan varð Einari og öðrum spiritistum „mikilvæg-
asta málið í heimi" og opinberun um hinstu rök mann-
lífsins og tilverunnar; en samt varð að gæta varúðar.
Einar tekur oft fram í Morgni, að það sé
... ástœöa til að brýna þaðfyrir mönnunum aðfara
aldrei eftir neinum ráðleggingum, sem þeir telja
komnar úr öðrum heimi, nema þœr samrýmist fyUi-
lega skynsemi þeirra og samvisku ... Vér verðum
ávaUt að hafa það hugfast, að vér berum sjálfir
ábyrgð á gjörðum vorum og megum ekki varpa þeirri
ábyrgð á neinn annan, hvort sem hann er þessa
heims eða annars.21
En hvar bar að setja mörkin? Hvaða anda átti að
taka trúanlega og hverja ekki? Hvað var ósvikinn boð-
skapur, og hvað var vitleysa eða á einn eða annan hátt
komið frá miðlinum sjálfum? Það er einmitt í þessu
atriði, sem hið mikla leiðtogahlutverk manna eins og
Einars og Haralds kemur fram; þeir lögu línurnar að
þessu leyti. Oft er talað um mikil áhrif þessara manna á
trúarskoðanir og lífsviðhorf fólksins í landinu almennt,
en ekki er síður athyglisvert, hvílíkt áhrifavald þeir
höfðu yfir spíritistum sjálfum. Þeim var annt um „álitið
á spíritismanum út á við“, enda var það forsenda fyrir
framgangi spíritismans sem fjöldahreyfingar, og allt of
miklir árekstrar við grundvallarstofnanir samfélagsins,
svo sem heilbrigðiskerfið (læknavísindin), lög og rétt og
kirkjuna, gátu þvingað spíritismann til að lifa því neð-
anjarðarlífi, sem hann varð að sætta sig við annars
staðar á Norðurlöndum. Innan félagsins og hreyfingar-
innar í heild voru þeir til, sem áttu erfitt með að sætta
sig við þær hömlur, sem rannsóknarhyggjan og „borg-
aralegt velsæmi" setti þeim, en ekki bar á þessum rödd-
um opinberlega, á meðan Haralds og Einars naut við, og
sú stefna, sem þeir mörkuðu var ríkjandi í félaginu
löngu eftir að þeir féllu frá. Þó ber að hafa í huga, að
SRFÍ var ekki hið sama og spíritistahreyfingin, þó fé-
lagið gegndi lykilhlutverki fyrir hreyfinguna sem slíka
allt frá því það var stofnað. Bæði í Reykjavík og úti um
allt land voru starfandi óformlegir hópar fólks, sem
lengur eða skemur kom saman á miðilsfundum, og oft-
ast virðist einhver úr þessum hópum hafa verið félagi í
SRFÍ eða á annan hátt kunnugur því og stefnu þess. Á
þessari starfsemi bar félagið ekki ábyrgð nema þá
óbeint.
MILLIBILSÁSTAND í ÍS-
LENSKU ÞJÓÐFÉLAGI
Eins og bent var á í fyrsta hluta þessarar ritgerðar,
varð til stétt innlendra kaupmanna og stóratvinnurek-
enda á fyrsta áratug þessarar aldar. Utanríkisviðskipti
og samband við útlönd var þó enn að miklu leyti um
Kaupmannahöfn, en þetta breyttist í fyrri heimsstyrj-
öldinni, sérstaklega í kjölfar þess, að Islendingar tóku
þessa málaflokka i auknum mæli í sínar hendur og
stofnuðu til sjálfstæðra verslunarsambanda við önnur
ríki, einkum Bretland og Bandaríki Norður-Ameríku.
Þessi þróun á efnahags- og stjórnmálasviði, samfara
vaxandi þéttbýlismyndun, hafði í för með sér gjörbylt-
ingu á íslensku samfélagi. Aldagamlar undirstöður og
forsendur bændaþjóðfélagsins brustu, en Reykjavik
varð miðstöð hins nýja þjóðfélags. Þessar grundvall-
arbreytingar birtust ekki síst í hinni „andlegu yfirbygg-
ingu“, þ.e.a.s. trúarlífi þjóðarinnar. Sá þáttur, sem hér
er til umræðu, dultrúarhreyfingin, er eitt skýrasta
dæmið um þessa byltingu í andlegu lífi þjóðarinnar. í
þessu ljósi verður að skoða hugmyndafræðilegan grund-
völl nýju stéttanna í Reykjavík og hlutverk dultrúar-
hreyfingarinnar.
Stjórnmálaþróun áranna, sem hér um ræðir, sýnir
það best, hversu hugmyndafræðilegur grundvöllur þess-
ara stétta var óljós. Sem stjórnmálaafl gátu þær ekki
skapað sér eigin ímynd í krafti sameiginlegra hags-
muna eða skipað sér í einn stjórnmálaflokk. Að þessu
leyti er annar áratugur aldarinnar eins konar millibils-
ástand í íslenskri stjórnmálasögu, ástand sem einkenn-
ir í raun fyrstu þrjá áratugina meira eða minna. Sú
tilgáta skal sett fram hér, að á þessu tímabili hafi
dultrúarhreyfingin gegnt ákveðnu hugmyndafræðilegu
hlutverki fyrir borgara- og millistéttina.
Það millibilsástand, sem einkennir þessar stéttir sér-
staklega, er, að þær voru þessi ár að brjóta af sér
gamlar viðjar og um leið að skapa sér tilverurétt og
forsendur í íslensku samfélagi. Sá vísir, sem til var að
þessum stéttum á 19. öld, var algerlega háður dönskum
hagsmunum og menningu yfirleitt. Hin nýja stétt var
hinsvegar orðin sér þess meðvituð í upphafi aldarinnar,
að hún átti sérstakra íslenskra hagsmuna að gæta, þótt
hún væri enn of háð Danmörku til þess að geta sagt
skilið við það gamla að fullu og öllu. Það hefði þess
vegna verið andstætt hagsmunum hennar að sameinast
um beinskeytta þjóðernispólitík, en hitt, að taka upp
óþjóðlega íhaldsstefnu, hefði hins vegar gert henni
óvært í landinu, þegar þjóðernisvakning var í hámarki.
Dulspekin gat hér orðið sameiningargrundvöllur, þar eð
hún var „ópólitísk" í þessu samhengi. Borgarastéttin
hafði heldur ekki efni á því að ganga í bandalag gegn
alþýðunni og egna gegn sér harðsnúna verkalýðshreyf-
ingu, enda var dulspekin ekki pólitísk í því samhengi
heldur, og nokkrir áhrifamenn í samtökum verkalýðs og
sósíalista löðuðust að dultrúarhreyfingunni.
En þetta „millibilsástand" einkenndi ekki bara
stjórnmálalífið. Fyrstu tvo áratugi aldarinnar ein-
kenndist íslenskt borgarasamfélag að mörgu leyti af
því, sem í félagsfræðinni hefur verið kallað „siðrof"
Ljósmynd a/ útfrymi hj£ Einer
Nielsen. Próf. Haraldur Níelsson
heldur um vinstri hönd miðiísins.
(Gaman væri að f£ að vita hver er
þriðji maðurinn á myndinni. E.Lr.
getur einhver upplýst um það.)