Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1985, Blaðsíða 10

aða gamli Hopkins Hopkins úr
elli í Glamorganshire. Hinn litli
Walesbúi, sem nýlega hafði verið
hafður til sýnis í London, vó 12
pund, er hann lézt.“
Hinar fyrstu eiginlegu lýs-
ingar á sjúkdómnum birtust
1886 og 1904, hin fyrri eftir
Hutchinson og hin síðari eftir
Gilford, sem nefndi sjúkdóminn
„progeria". Öllu réttara er þó að
tala um Hutchinson-Gilford-
sjúkdómsmyndina (syndrome).
Hin eiginlega orsök sjúkdómsins
er ókunn. Ef til vill er um stór-
felldan litningsgalla að ræða. í
því tilfelli getur það verið stökk-
breyting, sem orðið hafi hjá öðru
foreldranna og gengið að erfðum
til barnsins. Sumt bendir nefni-
lega til þess, að hár aldur for-
eldranna skipti máli.
Þar sem tíðni stökkbreytinga í
kynfrumum eykst með aldrinum,
mun hættan á fæðingu barna
með litningsgalla einnig aukast,
eftir því sem foreldrarnir eru
eldri.
SÖMU Einkenni Og
Hjá Ellihrumum
En að hve miklu leyti líkjast
hinar sjúklegu breytingar hjá
börnum með þennan sjúkdóm
gangi öldrunar hjá heilbrigðu
fólki? Fljótt á litið virðast lík-
indin vera mikil: Hárleysi, meg-
urð, hrukkur og bogið bak.
En það eru nokkur einkenni,
sem ekki fylgja venjulegri þróun
með aldrinum: Vexti höfuðkúpu
og andlitsbeina er ábótavant, og
sérstaklega á það við um kjálka-
beinin, en það veldu hinum
dæmigerða fuglssvip, sem börn
með þennan sjúkdóm hafa.
Mjaðmarbein og hryggjarliðir
þróast ekki eðlilega, og fingur-
kögglar og viðbein rýrna. Brjóst-
kassinn verður minni en eðlilegt
er í hlutfalli við hinn hluta lík-
amans. Það eru nokkur lífeðlis-
fræðileg líkindi með öldrun og
þessum sjúkdómi: Æðakölkun er
mjög hraðfara hjá sjúklingun-
um. Blóðtappi í hjarta er þess
vegna algeng dánarorsök þess-
ara sjúklinga.
Æðakölkuninni fylgir einnig
ellihrörnun alveg eins og hjá
venjulegu gömlu fólki. En í þess-
um tilvikum hefst hún þegar í
bernsku eða snemma í æsku.
Nýlega fundu menn enn ein lík-
indi með gömlu fólki og börnum
með þennan sjúkdóm: Báðir hóp-
arnir höfðu aukið magn af litar-
efninu lipofuksin í hjarta, lifur,
nýrum og heila.
Síðasta sjúkdómstilfellið, sem
vitað er um, er í Suður-Afríku.
Um er að ræða dreng, Francie
Geringer, sem fæddist á gaml-
ársdag 1972. Við fæðingu vó
hann 2440 g. Það er í lægra lagi
við hið venjulega, en það er eitt
af einkennum þessara barna.
Hann virtist annars eðlilegur,
en sjúkdómurinn kom brátt í
ljós og þróaðist hratt. Þegar
hann var árs gamall, voru fitu-
vefirnir nær horfnir. Síðan hafa
einkennin verið hin venjulegu
fyrir þessa sjúklinga. Hann er
búinn að missa hárið, og hinn
ófullkomni vöxtur kjálkabein-
anna hefur sett greinilegan svip
á andlitsfall og höfuðlag.
Hann hætti að vaxa þriggja
ára gamall. Francie Geringer
hefur eðlilegar gáfur. Sjúkdómn-
um fylgir ekki fávitaskapur.
Hann lifir eins venjulegu lífi og
tök eru á, þó að hann þreytist
fyrr en önnur börn.
Aldur Og Erfðir
Læknar rannsaka þessi sjúk-
dómstilfelli, því að þau geta ef
til vill frætt okkur eitthvað um
gang öldrunar.
Takmark þessara rannsókna
er bæði að verða slíkum sjúkl-
ingum að liði í framtíðinni og að
hamla gegn ellinni og milda
hana hjá þeim, sem eru að öðru
leyti heilbrigðir. Einn af fyrstu
áföngunum á þeirri leíð var
kannski uppgötvun þess, að
lækningalyfið meklofenoxat
dregur úr magni lipofuksins í
vefjunum. En það eru ekki að-
eins rannsóknir á fólki og sjúk-
dómum þess, sem geta veitt
okkur aukinn skilning á gangi
öldrunar.
Menn reyna einnig að. fræðast
meira með því að rannsaka
æviskeið dýra og plantna. Menn
leita skýringa á því, hers vegna
svo mikill munur sé á ævilengd
hinna ýmsu dýra og plantna. Af
hverju getur maður orðið allt að
115 ára, snjáldurmús aðeins eins
árs og köngulfura 4.900 ára?
Það fer aðallega eftir tveimur
hlutum, hversu gamall maður
verður: Erfðaeiginleikunum og
umhverfinu. Vísindamenn
greina auk þess á milli meðal-
aldurs og hámarksaldurs.
Á Norðurlöndum er meðalald-
ur um 75 ár, en hámarksaldur-
inn er 115 ár. Villt dýr hafa mjög
lágan meðalaldur. Hjá stokkönd-
inni er hann t.d. aðeins 14 mán-
uðir, en af merkingum fugla vit-
um við, að stokkendur geta orðið
yfir 20 ára gamlar. Mismunur-
inn á þessum tölum byggist á
miklum dauða andarunga.
Séu stokkendur látnar lifa við
tryggar aðstæður, hækkar með-
alaldur þeirra mjög mikið. Eftir
allmörg ár fara svo ellimörkin
að gera vart við sig, og endurnar
nálgast hámarksaldur stokk-
anda. Meirihluti andanna deyr á
skömmu tímabili. Sé þetta reynt
við aðrar dýrategundir, skeður
hið sama, en hámarksaldurinn
er mismunandi milli tegunda.
Það er sem sagt erfðaþáttur,
sem á hlut að máli, hvað ævi-
lengd varðar.
Sumar tegundir lifa skýrt af-
mörkuð æviskeið. Þær verða
kynþroska, æxlast og deyja.
Þetta á við um margar tegundir
plantna, skordýra og fiska. í
sambandi við kynþroskann
breytast dýrin líffræðilega, svo
að þau geta ekki tekið til sín
fæðu.
Það á til dæmis við um dægur-
flugur, sem lifa sem púpur í
ósöltu vatni. Þegar þær hafa náð
vissri stærð, breytast þær í full-
orðin skordýr, verpa og deyja.
Flugur Sem Lifa
Fáa Daga
Hin fullorðna dægurfluga lifir
aðeins í nokkra daga, hún hefur
engan munn og engin meltingar-
færi. Hversu gömul dægurflugan
getur orðið, fer eftir því, hve
lengi hún var að ná þeirri stærð,
sem hún þurfti að hafa við um-
breytinguna. Það fer aftur eftir
fæðumagni og hitastigi vatnsins
í uppvextinum. Öllu lífsskeiði
dægurflugunnar er stjórnað með
erfðum gegnum vaka og hvata.
Hjá mörgum öðrum tegundum
er erfitt að sjá, hvaða eiginleikar
ákvarði ævilengdina.
En það virðist vera samhengi
milli ævilengdar, líkamsþunga,
þyngdar heila og hraða efna-
skipta. Stór dýr lifa yfirleitt
lengri ævi og hafa hærri há-
marksaldur en lítil dýr, og dýr
með stóra heila geta orðið eldri
en dýr með litla heila.
Dýr með hæg efnaskipti lifa
yfirleitt lengur en dýr með hröð
efnaskipti. Stórt spendýr mun
því oftar geta orðið eldra en lít-
ið, en skriðdýr getur orðið eldra
en spendýr sömu stærðar, því að
efnaskipti skriðdýrsins eru hæg-
ari.
-svá— þýddi
Hámarksaldur:
Gestafluga 17 dagar
Snjáldurmús lár
Hæna 14 ár
Tígrisdýr 22 ár
Ljón 24 ár
Hundur 27 ár
Gullfiskur 28 ár
Köttur 36 ár
Selur 43 ár
Björn 47 ár
Humar 50 ár
Górilla ~ 52 ár
Sæskjaldbaka 58 ár
Hrafn 69 ár
Fíll 70 ár
Maður 115 ár
Landskjaldbaka 152 ár
Köngulfura 4900 ár
Álfheiöur Bjarnadóttir
Sumir dagar
Sumir dagar eru erfiðari en aðrir.
Sumir dagar eru nær óþolandi.
Sumir dagar eru eins og skapaðir
til að gefast upp á.
Suma daga er maður endalaust að:
Klæða — hugga
sneypa — snýta
þvo — mata
banna — leyfa
hlaupa — gá að
horfa á og leika við
yngstu stjórnendur heimilisins.
Suma daga strýkur kettlingskjáninn
út um garðshliðið
og við förum í villtan eltingaleik
um nærliggjand götur.
Suma daga er ég kalla
á yndið mitt inn að borða
strunsar hún eftir gagnstéttinni
og hverfur sæl
í ímynduðum feluleik
bak við húshorn.
Ég set andlítið í
dimmar fellingar —
lyfti henni upp með
þreyttum handleggjum.
Þá strjúka litlir lófar
kinnar og enni.
Má út dimmu hrukkurnar.
Mjóróma spyr hún.
Amma ertu reið?
Þá gefst ég endanlega upp
slétti úr andlitinu
og allt verður harla gott.
Höfundur er húsmóðir ( Reykja-
vik.
Anna María Þórisdóttir
Þetta syfjaða
kvöldhorn
Á tónleikum Sinfóníuhljómsveitar íslands í
Háskólabíói 24. mars 1983.
í Háskólabíói
hlýddum við prúðbúin
á Alexander Oliver
syngja serenöður Brittens
við Ijóð Blakes, Keats, Tennysons ...
En síðasta orðið átti
ventlalaust náttúruhorn
að tjaldabaki.
Dumbir tónar þess færðu mér aftur
kyrra sumarkvöldið,
þegar við keyrðum út í sveit
í drossíu símstjórans
og á vegi okkar varð
kúasmali í mórauðri peysu,
syngjandi í lyngbrekku
fyrir rólyndar kýr,
roðagyllt haf í baksýn
og framundan bláir þúfnaskuggar
á heiði.
Þetta syfjaða kvöldhorn
að tjaldabaki
gaf mér aftur þessa gömlu mynd.
Höfundur er húsmóðir I Breiðholti og
hefur oft skrifaö I Lesbók.
VISUR
Jón Gunnar Jónsson tók saman
Eftirfarandi vísa er eftir hinn
kunna aldamótamann Þingey-
inga og eitt helsta skáld þeirra,
Indriða Þórkelsson á Fjalli:
Allir hafa einhvern brest,
öllu fylgir galli.
Öllum getur yfirsést,
einnig þeim á Fjalli.
Við höfum að undanförnu verið að
rifja upp vísur hlustenda frá fyrstu ár-
um Ríkisútvarpsins, sem þeir sendu að-
alstjörnum þess á þeirri tíð. Hér bæt-
ast nokkrar við:
Á vorri grundu guma og sprund
gleður tal úr útvarpssal.
Hýrgar lund og styttir stund
stofuhjal í bæ og dal.
Til Þorsteins Ö. Stephensen — Vor-
vísur 1939.
Góð er lund og göfug sál
glaður í hópi vina,
flytur létt og lipurt mál
laus við tilgerðina.
Væri ég átján ára nú
með æskufegurð bjarta,
kveikti enginn utan þú
eld í mínu hjarta.
Út er kulnuð andans glóð,
þótt eitthvað segja vildi,
enda líka fimmtugt fljóð
fallin úr heimsins gildi.
Um Helga Hjörvar:
Besta hrós og hylli vann
Hjörvar drósa og sveina.
Allir kjósa að heyra hann
hugsun Ijósa greina.
Hér er hringhend braghenda um Jón
Eyþórsson:
Feiknalaginn
fróðleik Jón í fólkið treður,
um þjóðarhagi, vísur, veður,
veginn, daginn, allt sem skeður.
Á hvítasunnu 1943 þakkaði Bragi í
Hoftúnum Pétri Péturssyni fyrir liðinn
vetur með þessum stökum:
Þegar hamast hörð og grá
hríð um dimman vetur,
hressir margra hjörtu þá
að heyra til þín, Pétur.
Vel þú greinir flestu frá,
fæstir lesa betur.
Virðum jafnt sem vífum hjá
vinsæll ertu, Pétur.
Næturdimman dettur á,
dofnar sálartetur.
Læt ég falla Ijóðaskrá.
Leiði þig gæfan, Pétur.