Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1985, Blaðsíða 7

William James, prófessor rið Harrard-háskólann í Banda-
ríkjunum, rar órenju fjölhæfur íistamaður, lagði m.a.
grundröll að nútíma sálarfræði. Hann fékkst einnig rið
silarrannsóknir. Frumkröðlar silarrannsókna i íslandi
litu mjög upp til þessa manns. Nokkrar greinar eftir hann
birtust i Skírni, tímariti Bókmenntafélagsins rétt eftir alda-
mót
Breski milfræðingurinn F.H. Mjers, höfundur bókar þeirr-
ar er rarð kreikjan að silarrannsóknum í íslandi.
Einai H. Kvaran, rithötundui.
(anómía). Hefðbundin viðmið og hegðunarreglur misstu
gildi sitt, en nýtt verðmætamat, lífsviðhorf og boðkerfi
(normsýstem) fjölþættara þjóðfélags hafði ekki enn
mótast. Þetta hafði áhrif á „einstaklinginn". Fyrri lífs-
viðhorf og viðmið misstu gildi sitt til skilgreiningar á
einstaklingnum sem félagsveru, uppruna hans, tilgangi
og takmarki. Hér átti dultrúarhreyfingin sínu hlutverki
að gegna, enda hafði hún sínar forsendur í einstaklingn-
um og „mikilvægi persónuleikans". í framhaldi af þessu
hlutverki varð hún einnig þáttur í mótun hins nýja
þjóðfélags, að svo miklu leyti sem félagsform hennar og
þeir umgengnishættir, sem þróuðust innan hennar,
samtvinnuðust hinni fjölbreyttu félagsgerð (plúral-
isma), sem þá var í deiglunni.
Áður hefur verið nefnt, að innan hreyfingarinnar
þróaðist ákveðið umburðarlyndi í garð annarra skoð-
ana, að því leyti að það var viðurkennt, að einstakling-
urinn væri „leitandi" og að samgangur var á milli félag-
anna. Þetta viðhorf féll betur að forsendum fjölþættrar
samfélagsgerðar en t.d. þau viðhorf, sem einkenna sér-
trúarflokka. Innan þeirra þróast allt annað viðhorf til
félagslegs taumhalds og mikilvægis einstaklingsins sem
leitanda. Sértrúarflokkar byggjast á því, að s'annleikur-
inn sé fundinn, og eiga sér forsendur í allt öðru frelsun-
arhugtaki en því, sem þróaðist innan dultrúarhreyf-
ingarinnar.
NÝJAR STÉTTIR — NÝJAR STÆRÐIR
En úr þessu „siðrofi” reis sjálfstætt íslenskt ríki 1918,
sem var að berjast við að koma undir sig fótunum, og
hinar nýju stéttir voru að sjálfsögðu þær stoðir, sem
byggt var á. Sjálfstæðið fól í sér, að Reykjavík varð
miðstöð þjóðlífsins, og dultrúarhreyfingin gegndi því
tvíþætta hlutverki að efla samstöðu og samkennd inn á
við og skilgreina stöðu samfélagsins út á við.
Áður hefur verið bent á, að Guðspekifélagið og Frí-
múrarareglan eru alþjóðafélög, og þátttaka í þeim hafði
í för með sér, að frammámenn íslensks þjóðfélags voru
komnir í samband við stéttarbræður sína í fjölmörgum
löndum hins menntaða heims. Ekki er ólíklegt, að þessi
tengsl hafi komið íslensku „bræðrunum" að notum í
alþjóðaviðskiptum. Hér að framan var einnig minnst á
„sjálfstæðisbaráttu" íslendinga innan þessara félaga,
baráttu sem lauk með því, að sérstök íslandsdeild hinn-
ar alþjóðlegu guðspekihreyfingar var stofnuð 1920, og
árið áður varð Frímúrarareglan á Islandi sjálfstæð ein-
ing, óháð dönsku stórstúkunni. Meðal spíritista má
einnig sjá ákveðna viðleitni til þess að skilgreina sér-
stöðu gagnvart Danmörku, og létu þeir ekkert tækifæri
ónotað til þess að taka fram, að fyrirmyndir sínar hefðu
þeir frá Englandi. í þessu sambandi er athyglisvert, hve
margir íslenskir verslunarfulltrúar og ræðismenn ann-
arra ríkja voru starfandi í félögunum.
Hugmyndafræði dulspekinnar felst i því „að styðja
sameiginlega viðleitni félaga til andlegs þroska og tím-
anlegrar velgengni", og þessar nýju stefnur vildu efla
anda kærleika og bræðralags meðal félagsmanna. Ætla
má, að í þessu andrúmslofti hafi þátttaka í félögunum
stuðlað að því, að menn reyndu að kynnast sjónarmið-
um og viðhorfum hvers annars. Einnig má ætla, að hún
hafi aukið vilja þeirra til að leita sátta og málamiðlun-
ar, er „félagsbróðir" átti í hlut. Leynd Frímúrararegl-
unnar og háleit markmið Guðspekifélagsins hafa án efa
skapað jákvætt umhverfi að þessu leyti og þannig eflt
samstöðu og samkennd inn á við. Þessi samstaða var á
þjóðríkisgrundvelli (national brotherhood), en um leið
var hún einnig skilgreind í víðara samhengi. Þessir
menn voru hluti af bræðralagi allra manna og ísland
viðurkennt meðal ríkja heims (universal brotherhood).
Nýalisminn, sem kallaður hefur verið íslensk heim-
speki, sameinar þessi tvö ólíku viðhorf, hlutverk íslend-
inga og íslenskrar menningar í alheiminum.
Pétur Pétursson kennir trúarlltstélagsfræði viö guðfræöideild há-
skólans I Lundi I Svlþjóð. Greinin er hluti úr ritgerð hans .Trúar-
legar hreyfingar ( Reykjavik", sem birtist i Sögu 1984.
1. Brynleifur Tobíasson, Hver er maöurirm? Islendingaævir I. Rvlk 1944.
bls. 16.
2. Agúst H. Bjarnason, Drauma-Jói. Sannar sagnir al Jóhannesi Jóns-
syni Irá Arseli, Rvlk 1915.
3. Pál Sárlén, William James och parapsykologin. I William James dá
och nu, útg. O. Pettersson og H. Akerberg, Lundi 1980. bls. 182.
4. F.W.H. Myers. Human Personality and ils Survival of Bodily Death I,
bls, 16. W. James viröist hala halt svipaða tilgátu um samband hins
ytirmannlega (higher spiritual agencies) og dulvitundarinnar (subcons-
ciousness). Það kemur Iram I bók hans Varieties ol Religious Expe-
rience. A Study in Human Nature, Longman's, London og II. stöðum
1904. bls. 242.
5. F.W.H. Myers op. cit., bls. 70 og áfram.
6. Ibid.. bls. 219.
7. Pál Sárlén op. cit., bls. 157.
8. Ibid., bls. 170.
9. Sjá ritdóm um bók Einars H. Kvarans I Sklrni 1920, bls. 53—58;
einnig ettirmála við bók Hermanns Jónassonar, Drauma. Rvlk 1912,
bls. 169.
10. Pétur Pétursson, Spiritism och mystik, bls. 5 og álram.
11. Frækorn 1.2. 1906; Fjallkonan 19.1. 1906; Nýtt kirkjublaó 1906. 6,
20. mars.
12. Fjölda tilvitnana mætti telja hér fram úr ritum splritista. Hér verður látið
nægja að benda á ritgerð Einars H. Kvarans, sem tekin var upp I
bókina Eitt veit ég. bls. 151 og áfram.
13. Siguröur Nordal, Forspjall. i Þjóösagnabókinni, flýnisbók Islenskra
pjóósagnasatna II. Almenna bókatélagið, Rvlk 1972, bls. xvii.
14. i þessu sambandi má benda á tvær ritgerðir, sem Ijalla um hugmyndir
um annað III I þjóðsögunum: Jakob Jónsson, Annað llf I Islenskri
þjóðtrú. í Morgni XIII 1932. Jónas Jónasson, Údauðleiki og annaö IIII
þjóðtrú islendinga að fornu og nýju. I Sklrni LXXXIX 1915.
15. Sjá ritdóm eftir Einar H. Kvaran I Sklrni LXXXII 1908, bls. 89; Stefán
Einarsson, History ot lcelandic Prose Writers. bls. 92.
16. Hermann Jónasson. Draumar, Isafoldarprentsmiðja. Rvlk 1912 og
Dulrúnir, Rvlk 1914.
17. Sjá aftanmálsgreln 4.
18. Sjá nánar um þetta I Pétur Pétursson. Spiritualism och mystik, bls.
5-10.
19. Colin Campell, The Cult, the Cultic Milieu and Secularization. I A
Sociological Yearbook ol Religion in Britain V 1972. bls. .119 og
átram.
20. G.K. Nelson, Spiritualism and Society. Schocken Books, New York
1969, bls. 143 og áfram.
21. Morgunn VIII 1927. bls. 239—40.
INGIMAR ERLENDUR
SIGURÐSSON
GEISLAR
Brjósthol
/ myrkum kærleiksklefa
kvalið hjarta grætur;
í angist slær og efa
endalausar nætur
því guð er þó að gefa
geislabaugsins rætur.
Lögmálslausn
Þó felldi hverja fjöður
fuglinn ei hneig;
í höndum himnaföður
hærra upp steig.
Og lögmál þyngdar lýtur
Ijósum á fold;
þar birtan uppleið brýtur
blómum í mold.
Það líf sem lífskennd missti,
lifnar á ný;
það kennir til í Kristi,
Kristur í því.
Himnafesting
Geislabaugur
guðs er ógnarþungur;
dýrlingshöfuð
djúpar bera sprungur
stjörnuljósa stungur.
Ingimar Erlendur Sigurðsson er skáld I Reykjavik.
KRISTÍN
BJARNADÓTTIR
Meinið
að sigra það er bara
að geta elskað
því engum er fært
að sigra annan en sig
meinið er
að þurfa á öðrum að halda
til að njóta
sigursins
Saman
ég veit
að augnablikin mín og þín
eru óendanleg
svo langt sem þau ná
saman
Kristln Bjarnadóttir er leikkona og skáld I Reykjavlk.
I
j
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 25. MAi 1985