Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1986, Page 10

Jappe Nilssen og Jens Thiis stóðu fyrir
mikilli sýningu 100 málverka og 200 graf-
ískra verka í Osló.
Staðan breyttist í einu vetfangi því aldrei
áður hafði ein málverkasýning hlotið aðra
eins aðsókn í Osló né sala verið jafn grimm.
En hvort það stóð í sambandi við hin
erfiðu veikindi hans skal ekki sagt — ég tel
það fremur ólíklegt en það hefur ef til vill
hjálpað til.
Munch varð svo glaður að hann bauð
nokkrum vinum sínum og velunnurum til
gríðarlegrar veizlu á Grand Hotel og stóð
í símasambandi við veizlugestina frá sjúkra-
beði sínum!
Er Munch útskrifaðist af heilsuhælinu,
var hann 46 ára gamall, og nú flytur hann
loks heim, en er þó á báðum áttum. En
raunin var sú, að hann var alkominn til
átthaganna og lifir í Noregi það sem eftir
er ævinnar, en hann átti heil 35 ár ólifuð,
eftir að hafa sloppið úr þessari miklu þrek-
raun.
Hann gjörbreytir um lífsstíl og hættir að
flakka um og umgangast listamenn, —
hættir og allri neyzlu vímuefna, nema hvað
hann fékk sér kampavín, er hann fór til
tannlæknis!
Hann hættir ekki aðeins að umgangast
aðra listamenn í þeim mæli, sem hann gerði
áður, heldur fylgist miklu minna með því,
sem var að gerast í list Evrópu, sem var í
hraðri umbyltingu sem Munch átti að hluta
til þátt í.
Hann einangrar sig frá umheiminum og
tekur einungis við heimsóknum fárra útval-
inna, lætur sér svo nægja að síðustu að
jagast við ráðskonur sínar, þyrfti hann að
tala við einhvem.
Fyrir utan eftirmyndimar mörgu, sem
hann gerði af lykilverkum sínum, tekur
hann að mála umhverfid ogjafnvel þjóðleg-
ar myndir. Hann er með margar vinnustofur
í takinu, raunar em þetta allt heilu húsin
í nágrenni Osló, og á Kragerö sem og víðar.
Fyrir átti hann draumahúsið við Ásgaard-
strand, þar sem hann málaði margar sínar
nafntoguðustu mynda. Það hús er í raun
líkast veiðikofa samanborið við húsin er
hann festi sér síðar.
í stað þess að flakka á milli borga Evr-
ópu flakkar hann nú á milli vinnuathvarfa
sinna og málar af lífí og sál, jafnframt því
sem hann ritar sitthvað í minniskompur
sínar.
Munch var mjög vel ritfær og hefði vafa-
lítið getað náð langt á ritvellinum, því að í
rituðu máli var hann bæði hugmyndaríkur
og ftjór og athugasemdir hans skarplega
fram settar.
Það vom myndir fyrra tímabils listar
Munchs, sem ollu um margt straumhvörfum
í list Evrópu, vom sem löðmngar á eldri
hefðir og þó em þær einmitt raunsönn lýs-
ing á samtíð hans. En menn þóla víst aldrei
sannleikann um samtíðina, frekar en að
menn þoli að horfast í augu við það, hvem-
ig þeir líta raunvemlega út í augum
málarans — vilja hér frekar glansmynd af
sér, — sína eigin ásköpuðu ímynd.
Lengi vel ríkti vanmat á myndum Munchs,
er hann gerði á þessu seinna tímabili sínu
— mönnum fannst sem hann hefði gerzt
innhverfur og snúið bakið við þróuninni, þar
sem hann hafði staðið í fylkingarbrjósti.
Ef til vill var Munch einmitt innhverfur
í eðli sínu og notaði fyrrum vímuefnin til
að bijótast úr einangmn sinni og blanda
geði við fólk. Það rennir stoðum undir þá
ágizkun, að það gekk á ýmsu í samskiptum
hans við aðra listamenn, svo sem frægt er.
Leiða má getum að því, að hann hafi feng-
ið um sumt uppbót á sitt fyrra villta líf á
þessu seinna tímabili listar sinnar — fengið
útrás fyrir áskapað eirðarleysi er hann nú
málar upp eldri myndir á öllu umbúða-
lausari og skynrænni hátt en áður.
Breytt mat á myndlist í sambandi við til-
komu villta málverksins hefur í öllu falli
aukið gildi þessara mynda Munchs og um
leið stóraukið áhuga manna á þeim.
Snilldartaktana átti Mpnch ekki síður en
áður, en hann hugsar ekki í sama mæli um
formfasta og hnitmiðaða uppbyggingu og
fyrr. Með nokkrum undantekningum þó en
allajafna eru myndir hans vel upp byggðar
því að hann hafði þau atriði vel á hreinu,
sjálfrátt sem ósjálfrátt.
Hvað hið þjóðlega áhrærir verðum við
að setja hér allt annan mælikvarða á hugtak-
ið en flestir gera, því að hér var hvorki um
að ræða almenna kortagerð umhverfísins
né leit að vinsælum efnum.
Munch var meiri málari í eðli sínu en
svo, að myndir hans gætu nokkum tíma
orðið hversdagslegar eða í ætt við mynd-
kotrugerð samtímans, þar sem sama þrönga
myndefnið og keimlík form eru iðulega end-
urtekin í síbylju með örlitlum tilfæringum.
Hver endurtekning af hans hálfu fól í sér
vissa endurnýjun. Hér liggur styrkur hans
og mikilleiki, og auk þess endurnýjar hann
um leið ýmislegt í norskri myndlist og ger-
ist frumkvöðull að ferskri endumýjun á
veggmyndagerð. Á ég hér við veggskreyt-
ingar hans í „Aulaen", hátíðarsal háskólans
í Osló, svo og hinar stóm myndir hans af
verkamönnum, þar sem hann mddi braut
nýjum kafla í norskri myndlist.
Það, sem einkenndi Munch og list hans,
var, að hann vildi alltaf vera í náinni snert-
ingu við myndefni sitt, jafnvel þótt myndir
hans væm jafn mikill myndrænn skáldskap-
ur og lýsing á myndefninu sjálfu. Eða máski
meiri raunvemleiki en raunvemleikinn sjálf-
ur!
Þetta kemur m.a. fram í því, að er hann
hugðist mála myndefni, sem hann staðsetti
hest í, þá festi hann sér einfaldlega einn,
sem hann átti lengi og málaði margar fræg-
ar myndir af. Hann hefur viljað geta klappað
honum, þefað af honum, horft á hann frá
ótal sjónarhornum og séð hann taka sprett-
inn og leika sér . . . Myndefni Edvards
Munchs spannaði vítt svið — hann tók sér-
staklega fyrir lífsþróunina, lífið, ástina og
dauðann, en ekki einungis skuggahliðamar
og sorgina svo sem margur heldur.
Margar mynda hans búa yfir einhverju
yfírskilvitlegu, dulrænni fegurð — fágætri
stemmningu, er heldur skoðandanum hug-
föngnum, grípur hann og gagntekur. Á
safni einu í Þýzkalandi kom ég í heilan stór-
an sal slíkra mynda, er byggðust á huglægri
og skynrænni vitund og þar var ekki vottur
af neikvæðri hugsun né þunglyndi. Þvert á
móti óður til allífsins og gróandans.
Slíkur er áhrifamáttur margra mynda
Munchs, að ein mynd eftir hann í sal á
safni megnar oft að grípa skoðandann sterk-
ari tökum en allar aðrar, þótt um úrvals-
myndir heimsþekktra snillinga sé að ræða.
Hér er ferskur og þróttmikill norrænn
andi á ferðinni, heiðríkja og birta í öndvegi
ellegar djúpir, langir og dulrænir skuggar
er skerast af máttugri birtu.
— Víst er að listasagan er á stöðugri
hreyfíngu og nýbylgjan, eða villta málverk-
ið hefur orðið til gagngerðs endurmats á
seinna tímabili listar Munchs, og raunar
lyft honum hærra í list aldarinnar en nokkru
sinni fyrr. Komið mörgum til að skynja list
hans á nýjan hátt.
Sýningin í Norræna húsinu kemur frá
Vestur-Þýzkalandi og er hluti sýningar, sem
þar var í gangi og átti m.a. að varpa ljósi
á tengsl Munchs og nýbylgjumálaranna og
villta málverksins.
Þessi tengsl voru m.a. tekin til meðferðar
í sýningarskrá og þá einkum hvað varðar
einn nafntogaðasta framúrstefnumálara
Þjóðveija í dag, Gjeorg Baselitz.
Það þykir þannjg upphefð að því að vera
undir áhrifum snillingsins, en vel að merkja
að viðbættum eigin og sterkum persónu-
leika. Verður mér ósjálfrátt hugsað til Jóns
Engilberts, sem fékk bágt fyrir hið sama á
sínum tíma viðkomandi til lítils sóma svo
og íslenzkum listavettvangi.
Þeir listafjársjóðir, sem til sýnis eru í
Norræna húsinu, lyfta íslenzku menning-
arlífí enn hærra en hin nýafstaðna Picasso-
sýning, en hér er þó ekki mögulegt að gera
samanburð vegna eðlismunar.
Þykir mér henta að ljúka greinarkomi
þessu með því að vitna í eina setningu úr
kompum listamannsins:
„Náttúran er ekki eingöngu fyrir það, sem
auganu birtist — hún er einnig hinar innri
myndir sálarinnar — myndirnar á bakhlið
augans."
Það mætti einnegin halda áfram og orða
hlutina líkt og Einar Benediktsson: „Hugann
grunar, hjartað finnur löginn/heilinn greinir
skemmra en nemur taugin.“
A Kragerö hafði Munch útivinnustofu —
friluftsatelier — og þar snjóaði á gólfið
eins og hér sést.
I