Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1987, Blaðsíða 5

V-
um höfundar, kann orðið „þoka“ að vera
tvítekið í 35. kafla Njálu svo athugull les-
andi fái skilið, að hér sé meira sagt en
virðist við fyrstu sýn. Áður hafði orðið
„þoka“ komið fyrir á mjög áberandi máta
í frásögn 12. kafla Njálu, eins og nú skal
rakið.
í þeim kafla segir frá galdri, sem Svanur
Bjamason á Svanshóli framdi, en hann var
sagður móðurbróðir Hallgerðar. Er það upp-
haf frásagnar, að Svanur mælir vísu af
munni fram og er það í fyrsta sinn, sem
Njáluhöfundur notar bundið mál. Vísan
hljóðar svo:
Verðiþoka
ok verði skrípi
ok undr öllum þeim
er eptir þér sækja.
Urðu þetta áhrínsorð, því hópur manna,
sem sækja vildu í hendur Svani banamann
Þorvaldar, fyrsta eiginmanns Hallgerðar,
varð frá að hverfa. Skall á þá gemingaþoka
mikil og fengu þeir ekki að gert, þótt þeir
reyndu „þrim sinnum".
Enn virðist þó vísan hálf-kveðin, að því
er varðar hugsanleg tengsl frásagnar af
galdri Svans í 12. kafla og orðaskipta Berg-
þóm og Hallgerðar í 35. kafla. Höfundi
hugkvæmdist því að kanna þann stað í frá-
sögn Njálu — 91. kafla — þar sem orðið
„homkerling" er öðm sinni tengt Hallgerði.
Þar segir svo: „Skarphéðinn mælti: „Allir
sé vér velkomnir." Hallgerðr stóð í anddyr-
inu ok hafði talat hljótt við Hrapp. Hon
mælti: „Þat mun engi mæla, sá er fyrir er,
at þér séð velkomnir.“ Skarphéðinn mælti:
„Ekki munu mega orð þín, því at þú ert
annathvárt hornkerling eða púta.“ „Goldin
skulu þér verða þessi orð,“ segir hon, „áðr
þú ferr heim.““
Hallgerður hafði „talat hljótt við Hrapp:“
kann það innskot í frásögn af samtali þeirra
Skarphéðins að vera vísbending þess, að
ekki liggi hér allt í augum uppi. Orð Hall-
gerðar máttu sín einskis í 35. kafla, og
kunna því orð Skarphéðins, að ekki „munu
mega orð“ hennar í 91. kafla, að undirstrika
þau rittengsl kaflanna tveggja, sem orðið
„hornkerling" kann að vísa til. Að auki
kunna orð Skarphéðins að árétta einhvem
gagngeran eðlismun með þeim Svani og
Hallgerði, en orð hans máttu sín mjög í
frásögn 12. kafla; verður síðar vikið nánar
að þeirri hlið málsins.
Ef vísan er nú fullkveðin í þeim frásagnar-
brotum, sem „þrim sinnum" hafa verið valin
samkvæmt lykilorðunum „þoka“ og „horn-
kerling", þá er næst að ráða — sbr. orð
Bergþóm: „Ek skal hér ráða“ — hvort hér
sé hulið kveðið.
Lausn þeirrar gátu virðist felast i óvenju-
legum orðum Skarphéðins, er hann segir
við Hallgerði, að hún sé „homkerling eða
púta“.
Annar ritháttur orðsins „púta“ á 13. öld
var pýta. Ásamt með fyrstu tveimur bók-
stöfunum, sem á eftir fara í beinni orðræðu
Hallgerðar, GO, svo og þeim tveimur bók-
stöfum öðmm, sem ljúka beinni orðræðu
Hallgerðar í 35. kafla, er „homkerling" er
lögð henni í munn, RA, þá birtist hér allt
í einu út úr þoku stílbragða og hugjnynda-
flugs nafnskrípið pýtagora.
SVANURÁ SVANSHÓLI
Ef vísa Svans Bjamasonar á Svanshóli
felur í sér lykilinn að nafni Pýþagórasar í
huldum kveðskap Njálu, þá vaknar sú spum-
ing, hvers vegna Svani er fengið slíkt
hlutverk, sem að mati höfundar hlýtur að
hafa verið flestum öðmm mikilvægara.
Hér verður ekki komizt að sannfærandi
niðurstöðu, án þess að hverfa á vit þeirra
launhelgu fræða, sem em sögusvið Njálu.
Er þar fyrst til að nefna dulúðuga frásögn
verksins af dauða Svans í 14. kafla.
„Þau tíðendi spurðusk ór Bjamarfírði
norðan,“ segir þar, „at Svanr hafði róit at
veiðiskap um várit, ok kom at þeim austan-
veðr mikit, ok rak þá upp at Veiðilausu ok
týndusk þar. En fiskimenn þeir, er vám
at Kaldbak, þóttusk sjá Svan ganga inn í
fjallit Kaldbakshorn, ok var honum þar vel
fagnat; en sumir mæltu því í móti ok kváðu
engu gegna, en þat vissu allir at hann
fannsk hvárki lífs ne dauðr. En er Hall-
gerðr spurði þetta, þótti henni mikill skaði
eptir móðurbróður sinn.“
Táknmál frásagnar er augljóst — fyöll
opnast ekki dags daglega — en ekki liggur
í augum uppi, hvemig það skal túlka, svo
hugsun höfundar verði ljós. Einn þáttur
þeirrar túlkunar er settur fram í 11. kafla
Eyrbyggju, og virðast hugmyndatengsl við
frásögn Njálu vera áréttuð með orðavali.
Fyrst skal þó getið 4. kafla Eyrbyggju,
en þar segir að Þórólfur landnámsmaður
Mostrarskeggur hafi haft mikinn átrúnað á
fjallinu Helgafell, sem stóð í Þórsnesi. Bauð
hann „at þangat skyldi enginn maðr óþveg-
inn líta ok engu skyldi tortíma í fjallinu,
hvárki fé né mönnum, nema sjálft gengi í
brott.“ Var það trú Þórólfs, „að hann myndi
þangat fara, þá er hann dæi, ok allir á
nesinu hans frændr."
Ekki gekk „frændi" Hallgerðar „óþveg-
inn“ í Kaldbakshom, og hliðstæð örlög biðu
Þorsteins þorskabíts, sonar Þórólfs Mostar-
skeggs. Hér sýnist því eitthvað vera kveðið
undir rós og verður vikið að því síðar.
111. kafla Eyrbyggju segir, að Þorsteinn
hafi dmkknað „í fiskiróðri", og hafði
„sauðamaðr" áður orðið vitni að undri
miklu. Var hann staddur „fyrir norðan
Helgafell" og sá þá, „at fjallit laukst upp
norðan" og heyrðust þaðan glaumur og
„hornaskvöl".
Var þar verið að fagna göngu Þorsteins
Þorskabíts inn í fjallið, og var honum vísað
þar til öndvegis. Kona hans, Þóra, „lét sér
fátt um finnask," segir í sögunni, „ok kallar
vera mega, at þetta væri fyrirboðan stærri
tíðenda."
Reyndust það orð að sönnu, því að „um
morguninn eftir kómu menn útan úr Hös-
kuldsey ok sögðu þau tíðendi, at Þorsteinn
þorskabítr hafði dmkknat í fiskiróðri, ok
þótti mönnum þat mikill skaði.“
Sauðmaður var „fyrir norðan" Helgafell,
og fjallið „laukst upp norðan". Einnig er
bærinn Kaldbakur „norðan" við Kaldbaks-
hom, þótt ekki sé það tekið fram í frásögn
Njálu; Kaldbakshom hefur því lfka „lokist
upp norðan". Um mikilvægi norður-hug-
taksins í táknrænni frásögn af fjöllunum
tveimur skal nú gengið í smiðju til Einars
Pálssonar.
Fjallið Helgafell, segir Einar, er upphafs-
depill heimssköpunar á landnámssvæði
Ketils hængs í Rangárhverfi, og tengist það
norðurodda þríhymings Pýþagórasar í þeirri
hugmyndafræði. í fyrri skrifum höfundar
var og ályktað á grandvelli kaflaskiptingar
Njálu og ætlaðs táknmáls Egilssögu (Arfur
íslendinga, Mbl. 14. febrúar 1987), að oddi
sá væri snertipunktur hins skapaða heims
við lind hins skapandi máttar á himni.
Með ítrekun norður-hugtaksins við stað-
setningu vitna að undrum þessum virðist
því einsætt, að þar sé vísað til þeirrar „and-
legu spektar", sem forfeður vorir töldu
útvöldum mönnum gefa „norðan" við enda-
mörk jarðar. Af líkum málsins má ráða, að
þangað hafí Óðinn sótt Suttungamjöð, sem
var drykkur skálda.
Menn vom ekki á eitt sáttir um það,
hvort „fískimenn“ — skáld — á Kaldbak
hefðu sagt rétt frá göngu Svans inn í Kald-
bakshom, en Þóra húsfreyja — var
„skáldfífl" í frásögn Snorra Eddu af Sutt-
ungamiði — lét sér fátt um finnast er
„sauðamaðr" lýsti sýn sinni um hvarf Þor-
steins þorskabíts inn í Helgafell.
„Sauðamenn" urðu fyrstir til að vitna um
fæðingu Krists — en hún tengist snerti-
punkti jarðarmönduls við norðurhimin
samkvæmt niðurstöðum Einars Pálssonar —
og allir vom lærisveinar hans „fískimenn"
að honum látnum. Má því túlka samræmda
frásögn Eyrbyggju og Njálu — ef um slíkt
er að ræða — sem áréttingu á tengslum
Svans á Svanshóli við alfa og omega hugtak
það, sem heilög ritning tengir við Krist.
Aftur kann ýmsum að finnast djarflega
túlkað, og skulu því enn nefnd til sögu at-
riði úr Eddu Snorra Sturlusonar túlkun
þessari til stuðnings.
Um hinn skapaða heim í mynd heimstrés-
ins, Asks Yggdrasils, segir svo í 15. kafla
Gylfaginningar: „Þriðja rót asksins stendr
á himni, ok undir þeiri rót er bmnnur sá,
er mjök er heilagr, er heitir Urðarbrunnr.
Þar eiga goðin dómstað sinn.“
í 16. kafla heldur frásögn áfram og lýkur
þannig: „Sú dögg, er þaðan — þ.e. úr Urðar-
bmnni — af fellr á jörðina, þat kalla menn
hunangfall, ok þar af fæðast býflugur. Fugl-
ar tveir fæðast í Urðarbranni. Þeir heita
svanir, ok af þeim hefir komit þat fugla-
kyn, er svá heitir."
Svanur á Svanshóli gekk dauður í Kald-
bakshom, og virðist hann þannig hafa
horfíð aftur til upphafs síns í Urðarbmnni
handan Helgafells. Vatn úr branni þeim
baðar alla sköpun — sbr. 19. vísa Völuspár
— og kann því vísvitandi tvíræðni að felast
í því boði Þórólfs Mostrarskeggs, að „enginn
maðr óþveginn" skyldi líta til Helgafells.
Nú má einnig skoða í öðm ljósi þau orð
Skarphéðins, er hann sagði „Hallgerði" —
tákn veraldar — vera „annathvárt homkerl-
ing eða púta.“ „Homkerling" er orð að
sönnu um form þess heims, sem er kven-
kenndur og skapaður í mynd Þríhymings.
í frásögn Njálu virðist „Hallgerður" líka
vera tákngervingur Jarðlegrar skilningar"
en frændi hennar Svanur — staðgengill
Pýþagórasar — tákn „andlegrar spektar".
Virðast þar komnir þeir „tveir svanir", sem
í Urðarbmnni fæðast og af er komið „fiigla-
kyn“, þ.e.a.s., ættmenni Svans á Svanshóli. '
AlfaOgOmega
í 6. kafla Skáldskaparmála segir Snorri
Sturluson frá flugi Óðins í amarham með
Suttungamjöð og elti hann Suttungur, sem
einnig var í amarham. Ekki segir bemm
orðum, að Óðinn hafí flutt mjöðinn úr Urðar-
bmnni, en af öðmm þáttum frásagnar má
ráða, að svo hafi verið; m.a. þurfti Óðinn
að komast í gegnum bjarg nokkuð — vænt-
anlega Helgafell/Kaldbakshom — til að
nálgast skáldadrykkinn.
„En er æsir sá, hvar Óðinn flaug, þá
settu þeir út í garðinn ker sín, en er Oðinn
kom inn of Ásgarð, þá spýtti hann upp
miðinum í kerin, en honum vár þá svá nær
komit at Suttungr myndi ná honum, at
hann sendi aftr suman mjöðinn, ok var þess
ekki gætt. Hafði þat hverr, er vildi, ok köll-
um vér þat skáldfífla hlut. En Suttungamjöð
gaf Óðinn ásunum ok þeim mönnum, er
yrkja kunnu.“
Flug tveggja ama úr lind Suttungamjað-
ar í heim ása og manna virðist hér vísa til
þeirra tveggja svana, sem Snorri Sturluson
segir fædda í Urðarbranni en auka kyn sitt
í sköpuðum heimi. Ef „Hallgerður" er annar
þessara svana og táknar jafnframt jarðlega
skilningu", þá virðist einsætt að hún býr
að þeim hluta Suttungamjaðar, sem Óðinn
„sendi aftr“, og Snorri nefndi „skáldfífla
hlut“.
Því er hér vakið máls á frásögn þessari,
að Snorri tengir Krist við ætlaða lind Sutt-
ungamjaðar. „Hvemig skal Krist kenna?
spyr hann í 65. kafla Skáldskaparmála.
„Fom skáld hafa kennt hann við Urðar-
brunn ok Róm ...“ er eitt svar Snorra og
er annar sá staður á himni en hinn á jörðu.
Höfundur hefur áður sýnt fram á líkleg
tengsl mönduls jarðar við tölugildið 64.
M.a. var innskot Kristniþáttar í Njálu skýrt
með tilvísun til þessa tölugildis (Leikmanns-
þankar um Njálu). Virðist það styðja þá
túlkun, að Snorri Sturluson setur fram
Kristskenningar sínar í þeim kafla Skáld-
skaparmála, þeim 65., sem ætla má að
samsvari að tölugildi upphafskafla Kristni-
þáttar í Njálu.
Áður var getið þeirrar niðurstöðu Einars
Pálssonar, að Helgafell væri upphafsdepill
heimssköpunar og jafngilti norðurodda
þríhymings Pýþagórasar. Sjálfur hefur höf-
undur þessara orða ályktað, að það hom
Þríhymingsins sé tákn snertipunkts jarðar-
mönduls við upphaf veraldar á himni.
Um snertipunkt þann, Pólstjömuna, segir
í síðustu bók Einars Pálssonar, Hvolfþak
himins, að í honum felist „leiðin út úr
tímanum", og em þau orð skrifuð stóm
letri til áherzlu (bls. 33).
Kann þá að skýrast það stflbragð höfund-
ar Eyrbyggju að láta Þóra húsfreyju telja
það merki „stærri tíðenda" að Helgafell
„laukst upp norðan", auk þess sem
„tíðendi" urðu daginn eftir. Áður hafði
Þórólfur Mostrarskeggur boðið að engu
skyldi „tortíma" í Helgafelli. í Njálu em
það einnig sögð „tíðendi" að Svanur
dmkknaði.
Við Kaldbakshom/Helgafell virðast
þannig hafa orðið þau aldahvörf, sem fom
heimspeki táknar með orðunum alfa og
omega. Þau orð tákna Krist, þann sem „fom
skáld“ kenndu við Urðarbmnn, og virðist
höfundur Njálu þannig jafna Svani á Svans-
hóli við Krist og þeim báðum við Pýþagóras.
Enn kann ýmsum að þykja djarflega
ályktað, og er þó hvergi vikið frá ramma
þeirra launhelgu fræða, sem kennd em við
Pýþagóras. Hans er til dæmis getið í þrem-
ur leikritum Shakespeares, og er þar ætíð
vikið að kenningu hans um endurholdgun
sálna, sem ætla má að endurspeglist í tákn-
rænni frásögn Njáluhöfundar.
Síðari hluti birtist í næstu Lesbók.
Höfundurinn er hagfræðingur og starfar hjá
Alþjóða gjaldeyrissjóðnum i Washington.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. SEPTEMBER 1987 5