Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1987, Blaðsíða 2

„Ég hef ekki raskað
svefnró nokkurs manns
að tilefnislausu“
Um þessar mundir hefur Þjóðleikhúsið sýningar á ósagnfræðilegum gamanleik um síðasta keisara Rómaveldis, Rómúlus
mikla. Afþví tilefni eru nokkur orð um höfundinn, svissneska leikritaskáldið Friederich Diirrenmatt
Leiksviðið er hvorki aðsetur fræðilegra hugleið-
inga né til þess fallið að viðra sín eigin lífsvið-
horf og koma einhverskonar yfirlýsingum á
framfæri. Það er gætt eiginleikum, sem ég
reyni að kynnast með því að leika mér að því.“
Við frumsýningu fyrsta verksins, „Skrif-
að stendur“, 1947, varð Diirrenmatt ljóst
að án þekkingar á leiksviðinu var útilokað
að semja leikhúsverk. Hann hóf því „hugsa
með leiksviðinu" og var ráðinn sem höfund-
ur við leikhúsið í Basel 1952. Síðar vann
hann við Kammerspiele-leikhúsið í Múnchen
og árin 1956 til 1967 við höfuðleikhús Sviss-
lendinga, Schauspielhaus Zúrich. Friedrieh
Dúrrenmatt fæddist í litlu þorpi, Konolfing-
en, í grennd við Bem, 5. janúar 1921.
Prestssonur. Lagði stund á heimspeki, guð-
fræði og listasögu við ýmsa háskóla í Sviss
en lauk aldrei háskólaprófí. Honum þótti
gaman að mála og hefði getað orðið listmál-
ari en „þoldi ekki að mála alltaf það sama.“
Heimspekin var honum hugleikin en ógjöm-
ingur að lifa af henni. „Ég varð rithöfundur,
því ég var ekki fær um að gera annað.
Það, sem ég hef skrifað fyrir leikhús, er
einhvers staðar mitt á milli hugsunar og
málverks."
Dúrrenmatt er einn fremsti leikritahöf-
undur þýskrar tungu. Heimsþekktur.
Reyndar líta ýmsir á hann sem sígildan
höfund. Þessi sextíu og sex ára rithöfundur
er því nokkurs konar goðsögn á fótstalli
nútímabókmennta.
Þekktustu og vinsælustu verk hans (og
raunar þau sem hann, að eigin sögn, þolir
ekki að horfast í augu við, — núorðið) eru
„Sú gamla kemur í heimsókn", sem frum-
sýnt var 1956, og „Eðlisfræðingamir",
(1962). Bæði þessi verk hafa verið sýnd hér
á landi og hlotið miklar vinsældir.
Dúrrenmatt skrifar nær eingöngu gaman-
leiki. „Gamanleikurinn er óþægilegur en
nauðsynlegur", og í augum Dúrrenmatts
eina form leikritunar sem getur sýnt vem-
leikann, þá veröld sem við búum í, veröld
án fótfestu í siðferðilegum og trúarlegum
efnum, — og mannlegum. Gamanleikurinn
virðist fjarri veruleikanum og gefur höfund-
inum visst frelsi í að skálda samhengi í
óreiðu heimsins, og lýst honum í víðara
samhengi. „Gamanleikurinn byggist á form-
lausum heimi," segir Dúrrenmat, „sem í
þann veginn er að fæðast og þess vegna í
meiri takt við umbrotatíma, eins og við lifum
á, þegar heimurinn er í þann mund að
hrynja."
„Sá sem er að þrotum kominn, eins og
við, skilur aðeins gamanleikinn." Segir
Rómúlus mikli.
Sem leikritahöfundur reynir Dúrrenmatt
að sýna þjóðfélagslegan veruleika sern at-
burðarás á leiksviðinu og fá áhorfendur til
að hugsa um stöðu sína í umheiminum.
Hann endurskapar ekki veruleikann heldur
reynir að gera grein fyrir honum, — reynir
að endurspegla hann með gamanleiknum.
„Mesti möguleikinn til að vera nákvæmur
er að snúa sér að hinum kaldhæðnislegu
gamanleikjum."
„Dúrrenmatt hefur tekið meistara gam-
anleikjanna sér til fyrirmyndar, ekki sist
Aristófanes, en einnig Moliére, og tekur
svipaða afstöðu og sá síðamefndi, þegar
hann álítur háðska gamanleiki beittasta
vopnið sem valdamenn skelfast mest. Þótt
Eftir HAFLIÐA
ARNGRÍMSSON
Moliére sé ekki sá fyndnasti af gamanleikja-
skáldunum er hann nákvæmastur þeirra í
skáldskap sínum og kann best tökin á list-
inni að skrifa gamanleik.
Friedrich Dúrrenmatt kann að greina á
milli þess, sem er leiksviðsins, og þess sem
er höfundarins. Leiksviðið er lærifaðir hans
og það hefur gert hann að leikhúsmanni í
húð og hár. Og vegna þess að hann er jafn-
framt vel að sér í fræðikenningum um
leikhúsið er hann þeim óháður og einmitt
það gefur honum þann þunga, sem einkenn-
ir mikilvægan leikritahöfund. Hann flytur
enga siðfræði og tekur ekki siðfræðilega
afstöðu — dæmir ekki. En hann álítur það
skyldu leikhússins að ýta við áhorfendum,
vekja spumingar sem varða þá sjálfa og
þeirra eigið siðferði.
í hinu napra háði, sem Dúrrenmatt brúk-
ar til að sýna manninn og viðbrögð hans í
heimi hræsni og valdbeitingar, er ekki laust
við að orð Strindbergs í „Draumleik" komi
í huga manns; „Mikið eiga mennimir bagt.“
í leikritinu „Sú gamla kemur í heim-
sókn“, sem líklega er eitt mikilvægasta
leikrit sem samið hefur verið frá lokum
heimsstyijaldarinnar síðari, veltir Dúrren-
matt fyrir sér spurningunni um sekt og
sakleysi. Honum voru viðhorf sumra nasista
umhugsunarefni. Þrátt fyrir að hafa tekið
þátt í giæpnum, heimsstyijöldinni síðari,
fundu þeir ekki til neinnar sektarkenndar.
Aðrir, aftur á móti, sem stóðu að einhveiju
leyti utan við hörmungarnar fundu til henn-
ar.
„Að finna til sektar eða sakleysis er að
vera virkur. Maður sem finnur ekki til sekt-
ar en er fjöldamorðingi, hann má hengja.
En menn geta ekki þvingað hinn seka til
sektarkenndar, því sektarkenndin er við-
horf. Ég sýni í verki mínu vissa hugsun: I
dag stöndum við í sömu sporum og Ódipus
forðum í Delfí, þegar hann vildi vita um
örlög sín. Hann fékk óhugnanlegt svar.
Mannkynið er jafn langt leitt. Það vill vita
hvað gerist ef haldið er áfram á sömu
braut. En vísindamennimir þurfa ekki á
véfrétt að halda. Við vitum hvað gerist. Við
vitum að við byggjum upp hættulegri ver-
öld. Spumingin er: Ræður maðurinn við þá
tækni sem hann hefur- skapað?"
Þetta er einnig spurningin, sem Dúrren-
matt veltir fyrir sér í „Eðlisfræðingunum":
Þess vegna er ekki að undra þótt einmitt
þetta verk skuli vera eitt vinsælasta leikrit-
ið, sem leikhús um víða veröld hafa sýnt
undanfarin ár. Möbíus, eðlisfræðingurinn,
sem réði yfir ógnvænlegri eðlisfræðilegri
vitneskju, vissi nákvæmlega að hveiju
stefndi. Þess vegna flúði hann á geðveikra-
hæli til að vernda heiminn fyrir hugsanleg-
um afleiðingum uppgötvunar sinnar.
Mistökin voru að hann flúði á vitlaust hæli.
í nýjasta verki sínu, „Achterloo", sem
fmmflutt var í Zúrich í október 1983, velt-
ir Friedrich Dúrrenmatt enn fyrir sér
mikilvægum spurningum. Verkið fékk veru-
lega slæma dóma gagnrýnenda en áhorfend-
ur flykktust þrátt fyrir það í leikhúsið og
aðsóknarmet var slegið. Síðan hefur það
verið sviðsett víða. I „Achterloo" reynir
höfundur að ná yfírsýn yfir heimspólitíkina
og safnar saman allrahanda pólitíkusum
mannkynssögunnar og nokkrum þekktum
persónum leikbókmenntanna: Napóleon,
Benjamín Franklín, Woyzeck, Richelieu
kardínáli og Marx, svo nokkrir séu nefndir.
Engum söguþræði er fylgt og verkið er allt
afar ruglingslegt.
„Heimurnn er ein samfelld ringulreið,"
svo enn sé vitnað í Rómúlus mikla.
„Dúrrenmat endursamdi þetta nýja verk
á síðastliðnu ári en hefur, að því er hann
sjálfur segir, ekki fundið leikhús til að svið-
setja það. „Þetta er heimspekilegasta leikrit-
ið mitt,“ segir hann í nýlegu viðtali. Og enn
er nýtt verk að bijótast um í þessum full-
orðna manni: „Dauði Sókratesar“, mikill
heimspekilegur gamanleikur um Sókrates
og Platón — um hnignum viskunnar í heimi
okkar.
Friedrich Dúrrenmatt lítur með söknuði
til áranna 1950 til 1960, þegar hann vann
sem mest í leikhúsi. Honum er Ijóst að mikil-
vægasti tími hans er liðinn. „Leikhúsið hefur
breyst og minn tími í leikhúsinu er liðinn.
í dag gildir allt annar stíll þótt yndislegir
leikarar séu tií. Ég hef ekki aðgang að neinu
leiksviði lengur. Ég er maður án leiksviðs,
— eins og málari sem enga veggi hefur
fyrir freskurnar sínar."
Enn í dag er Dúrrenmatt hátt metinn sem
starfandi rithöfundur. Verðlaunum og viður-
kenningum rignir yfir hann. í október 1986
hlaut hann virtustu bókmenntaverðlaun
Vestur-Þjóðveija, Búchner-verðlaunin.
Mánuði síðar voru honum veitt Schiller-
verðlaunin. Hann lætur sér fátt um finnast:
„Allir rithöfundar af minni stærðargráðu
eiga þessi verðlaun og satt að segja finnst
mér öll þessi verðlaun hálfgerð skrýtla.
Nóbelsverðlaunin líka. Ég hef ekki fengið
þau og á ekki von á þeim. Nóbelsverðlaunin
eru pólitísk verðlaun. Ekkert annað. Hér
er ekki um heiður að ræða eða „að eiga
þau skilið". Ennþá hefur enginn Eskimói
hlotið þau. Tími til kominn. Ef einhver Sviss-
lendingur hefur unnið til þeirra er það Max
Frisch. Ég hef alltaf gert grín að Nóbels-
verðlaununum. Maður verður að spyija sig:
Hver hefur enn ekki fengið þau? Kafka fékk
þau ekki. Musil fékk þau ekki. Brecht fékk
þau ekki. Hver fékk þau?“
Helstu leikrit eftir Friedrich Diirren-
matt:
„Skrifað stendur" (drama 1946)
„Hinn blindi" (drama 1947)
„Rómúlus mikli“ (gamanleikur 1948)
„Hjónaband herra Mississippi" (gamanleikur 1951)
„Engill kemur til Babýlon“ (gamanleikur 1953)
„Frank fimmti" (gamanleikur 1959)
„Eðlisfræðingamir" (gamanleikur 1961)
„Loftsteinninn" (gamanleikur 1965)
„Svipmynd reikistjömu“ (drama 1970)
„Fresturinn" (gamanleikur 1977)
„Aehterloo" (gamanleikur 1983)
Fríedrích DUrrenmatt — portret eftir Sviaslendinginn Varlin, 1963.
Höfundurinn er leiklistarfræöingur.