Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1987, Blaðsíða 7

bréfí 28. nóvember 1927 vikið Einari M.
Jónassyni frá embætti um stundarsakir og
jafnframt sett Berg Jónsson fulltrúa lög-
reglustjórans í Reykjavík til að gegna
embættinu.
Einar sýslumaður hafði gegnt embætti í
Barðastrandarsýslu frá því 1918 og vildi
ekki una þessum úrskurði; taldi hann
pólitíska ofsókn dómsmálaráðherrans Jón-
asar Jónssonar á hendur sér. Þegar Bergur
kom vestur gerðust þau tíðindi að hinn af-
setti sýslumaður neitaði að víkja. Brá þá
stjómarráðið skjótt við og sendi Hermann
Jónasson bæjarfógetafulltrúa til að fram-
kvæma fýrirmæli dómsmálaráðherra með
fógetavaldi. Varðskipið Óðinn var látið sigla
vestur með Hermann. Vakti það ekki litla
athygli í litlu plássi eins og Patreksfirði,
þegar Óðinn lagðist að bryggju um hádegis-
bil og Hermann Jónasson gekk á land með
vottum sínum. Skunduðu þeir heim til frá-
farandi sýslumanns, en hann neitaði enn
að láta af störfum fríviljuglega. Var þá hinn
nýi sýslumaður settur í embætti með fógeta-
valdi. Þetta var 2. desember 1927. Bergur
Jónsson var þá 29 ára.
Ekki virtist það draga úr vinsældum
Bergs þótt hann tæki við embætti sínu á
þennan hátt. Vinsældir hans voru ekki síst
sprottnar af því, að hann tamdi sér ekki
hefðbundna framkomu valdsmanna. Hann
talaði ekki niður til nokkurs manns, heldur
leit á fólkið sem jafningja sína. Ekki spillti
að afí hans, Jens Sigurðsson rektor, var
bróðir Jóns Sigurðssonar forseta, sem var
auðvitað stolt amfírskrar byggðar.
Þegar hér var komið þótti það aftur á
móti veikja nokkuð stöðu Bergs, að hann
hafði sleppt Barðastrandarsýslu og tekið við
embætti bæjarfógeta í Hafnarfírði og sýslu-
manns í Gullbringu- og Kjósarsýslu árið
1935.
„HANN Er Nú Hjá HlTLER“
Gísli Jónsson frambjóðandi Sjálfstæðis-
flokksins hafði ekki verið áður í framboði.
Sjálfstæðisflokkurinn var lamaður í Barða-
strandarsýslu eftir ósigurinn mikla 1931.
Frambjóðendum hans, Sigurði Kristjánssyni
1933 og Jónasi Magnússyni 1934, hafði
ekki tekist að rétta flokkinn við og einnig
hafði það veikt stöðuna, að fýrrverandi þing-
maður hans, Hákon í Haga, hafði boðið sig
fram fyrir Bændaflokkinn 1934 og fengið
140 atkvæði. Hér var því mikið verk fyrir
Gísla Jónsson að vinna, og hann lét hendur
standa fram úr ermum. Það styrkti hann
strax, að nú hafði Hákon í Haga gengið
aftur til íiðs við sinn gamla flokk.
Á þessum árum margfölduðust umsvif
Gísla Jónssonar í Barðastrandarsýslu. Árið
1938 keypti hann Bíldudal og hóf þar mikl-
ar framkvæmdir. Hann reisti niðursuðuverk-
smiðju, smíðaði hafskipabryggju, lagði
vatnsveitu um þorpið o.fl. o.fl. Það var ekki
að undra þótt Bílddælingar syngju:
Við eigum bíl og bragga
og bryggju, sem er ný.
Og fabrikkumar frægu,
sem framleiða reyk og ský.
En okkur á svo Maron
og aftur Gísli hann.
En hann er nú hjá Hitler
og hyllir foringjann.
Þetta var sungið um allan Amarfjörð
árið 1939, en þá var Gísli á ferðalagi erlend-
is og varð innlyksa í Danmörku vegna
heimstyijaldarinnar. 0g sannarlega stóð sól
hans í suðri, þegar sú frétt spurðist vestur,
að hann væri kominn til Reykjavíkur, hefði
siglt Frekjunni, litlum mótorbát, yfir Atl-
antsála. Árið 1941 g&f hann út bók um
ferðalagið og nefndi hana Frekjuna. Hún
var mikið lesin í Amarfirði og gaf Gísla byr
undir vængi.
En þetta var innskot.
Við vomm þar stödd, sem Gísli Jónsson
er að hefja pólitíska sókn á „vesturvígstöðv-
um“, hasla sér völl á nýju sviði. Hann hafði
þegar árið 1937, i sinni fyrstu kosningabar-
áttu, safnað um sig harðsnúnu liði fylgis-
manna. Meðal þeirra minnist ég ungs
manns, sem lést fyrir aldur fram, Elíasar
Jónssonar frá Hvestu í Ketildalahreppi.
Hann hafði þá fyrir skömmu verið í mælsku-
skóla Sjálfstæðisflokksins, var harðskeyttur
ræðumaður og oddviti ungs fólks í barátt-
unni fyrir kosningu Gísla Jónssonar.
Lét Ekki Hlut Sinn
Fyrir Nokkrum Manni
Gísli átti líka sterk tengsl í amfirskum
byggðum. Hann fluttist með foreldmm
sínum 15 ára gamall að Bakka í Ketildölum,
þegar faðir hans, Jón Hallgrímsson frá
Litlabæ á Álftanesi, keypti Bakka árið 1901.
Þar gerðist Jón brátt umsvifamikill útvegs-
bóndi og athafnasamur brautryðjandi í
útgerð og verslun. Telja má hann föður
þeirrar miðstöðvar, sem Bakki skipaði í
Ketildalahreppi um áratuga skeið. Böm
Jóns Hallgrímssonar urðu mjög landskunn.
Þau vom m.a. auk Gísla, Guðmundur Kamb-
an rithöfundur, Bjöm Blöndal og Jón Maron,
en hann var sá eini bamanna, sem búsettist
í Amarfírði, átti heima á Bíldudal til dauða-
dags.
Þótt ekki væri auður í garði Jóns
Hallgrímssonar bmtust böm hans til manns,
þar á meðal Gísli, sem fór ungur á sjóinn
og var einn af fyrstu nemendunum, sem
útskrifuðust úr Vélskóla íslands. Hann var
um árabil vélstjóri á togumm og millilanda-
skipum, en þegar hér var komið var hann
umsjónarmaður skipa og véla og fram-
kvæmdastjóri ýmissa fyrirtækja, hinn mesti
fjárafla- og framkvæmdamaður. Hann dró
ekki dul á velgengni sína, var nokkuð mik-
ill á lofti og óvæginn í stjómmálabaráttu
sinni. Hann lét ekki hlut sinn fyrir nokkmm
manni.
Á Bíldudal átti hann ötula stuðnings-
menn, sem sóttu kosningu hans af ofur-
kappi. Framsóknarmönnum var ljóst, að
Gísli var hættulegur andstæðingur. Þótt
stuðningsmenn hans ynnu kappsamlega lét
hann ekki þar við sitja og hafði fyrir kosn-
ingamar heimsótt nær hvert einasta heimili
í Barðastrandarsýslu.
Þannig Mátti Fram-
SÓKNARMAÐUR EKKITALA
Frambjóðandi Alþýðuflokksins, séra Sig-
urður Einarsson, var landskunnur útvarps-
maður og fyrirlesari. Hann naut almennrar
hylli sem frábær ræðumaður. Á framboðs-
fundinum á Bakka, sem hér hefur verið
minnst á, varð Magnúsi Sveinssyni bónda
á Neðrabæ í Selárdal á munni eftir að séra
Sigurður hafði talað. „Þetta er nú einhver
albesta ræðan, sem hér hefur verið flutt“.
Magnús var Framsóknarmaður, greindur
og gegn, en svona mátti hann ekki tala.
Flokksbræður hans atyrtu hann fyrir tiltæk-
ið: „Segja þetta svo margir heyrðu", eins
og einn þeirra komst að orði. Þá hló Magn-
ús á Neðrabæ, sem ekki var vanur að láta
segja sér fyrir verkum.
Það styrkti einnig stöðu séra Sigurðar,
að hann var öllum hnútum kunnugur í
Flatey og við Breiðafjörð frá þeim ámm,
er hann var sóknarprestur í Flateyjarpresta-
kalli. í minni sveit átti hann þó ekki márga
kjósendur, en með honum og einum helsta
bóka- og ljóðaunnanda sveitarinnar, Þór-
halli Guðmundssyni í Laufási var traust
vinátta og skírði séra Sigurður eitt bama
hans. Þórhallur, sem nú er 87 ára hefur
sagt mér að jafnan hefði það verið svo eft-
ir framboðsfundina í ungmennafélagshúsinu
á Bakka, að frambjóðendur Sjálfstæðis-
flokks og Framsóknarflokks færu heim í
kaffi með sínum kjósendum, sjálfstæðismað-
urinn alltaf til Böðvars Pálssonar á Bakka,
framsóknarmaðurinn oftast til Finnboga
Jónssonar á Hóli. Alþýðuflokksmaðurinn og
komminn voru því hálf vegalausir hefði
Þórhallur ekki boðið þeim heim til sín. I
kaffínu í Laufási var ekkert talað um pólitík,
en með þeim Þórhalli og séra Sigurði hófst
vinátta sem ekki fymtist meðan rækt var.
„Þegar ég var að fara á vertíð og kom til
Reykjavíkur stóð hús hans mér alltaf opið.
Þar gisti ég oft. Og stundum lánaði hann
mér peninga, svo að ég kæmist áfram til
Vestmannaeyja, Sandgerðis eða eitthvað
annað, þar sem ég átti pláss. Þetta var á
kreppuárunum og peningar lágu ekki á
lausu. Stundum hafði Samvinnufélagið lán-
að okkur fyrir farmiðanum til Reykjavíkur
og þá var gott að eiga þar vísan stað. Svo
greiddi maður skuldir sínar í vertíðarlok.
Séra Sigurður var einstaklega traustur og
greiðugur maður, fyrir nú utan hinar leiftr-
andi gáfur og hrífandi mælsku", sagði
Þórhallur og minntist þessara daga.
Fleiri aldnir Amfirðingar minnast góðra
samskipta við hann og hvernig hann reyndi
að greiða þeirra veg.
Jón Kristófersson frá Klúku sagði svo
frá: „Ég held það hafi verið árið 1937. Við
vomm nokkrir ungir menn úr Ketildölum á
leið suður í atvinnuleit. Sumir áttu víst ver-
tíðarpláss á Suðumesjum. Við voram með
Súðinni. Skipið var yfirfullt af farþegum,
flest vermenn frá Vestfjörðum. Það var
drepið í hveija smugu, sofíð í hveiju homi
og á hveijum bekk. Þegar Súðin lagðist að
hafnarbakkanum í Reykjavík snemma
morguns stóð séra Sigurður á hafnarbakk-
anum. Um leið og hann kom auga á okkur
Amfirðingana flýtti hann sér um borð að
heilsa okkur. Svo bauð hann allri trossunni
heim í kaffi og lagði sig fram að hjálpa
okkur, svo að enginn væri vegalaus. í okk-
ar hópi átti hann víst varla nokkum kjós-
anda, svo ekki var það af pólitískum
ástæðum, sem hann sýndi okkur þetta vin-
áttubragð. Ég minnist þess enn hvað var
gott að koma í kaffi inn á heimili eftir
irengslin og ólyktina i skipinu", sagði Jón
Kristófersson.
En það var löngu seinna, að Þórhallur
Guðmundsson kenndi mér ljóð hans og
margra annarra skálda. Þá réram við saman
úr Bakkavörinni og hann fór með kvæðin
iar sem við stóðum við bjóðin í beitinga-
skúmum, þreyttir eftir langa töm, hann
fullorðinn og lífsreyndur með ljóð skáldanna
á vör, ég rétt fermdur, fölur og fár.
Ritstjóri Rauða Fánans
Hallgrímur Hallgrímsson frambjóðandi
kommúnista bauð sig nú fram í annað sinn
í Barðastrandarsýslu. Hann þótti hafa ótrú-
lega mikið fylgi meðal ungs fólks. Hallgrím-
ur var einn helsti forystumaður ungra
kommúnista ogritstjóri blaðs þeirra, Rauða
fánans. Nokkra eftir þessar kosningar hélt
hann til Spánar þar sem hann barðist undir
merkjum lýðveldishersins og jók það ekki
lítið hróður hans í pólitísku andrúmslofti
þessara ára. Eftir að hann kom heim frá
Spáni skrifaði hann bók um þátttöku sína
í styijöldinni og nefndi hana Undir fána
lýðveldisins. Hún var mikið lesin í Amar-
fírði eins og Frekjan, ferðabók Gísla
Jónssonar, en svo vildi til, að báðar þessar
bækur komu út árið 1941, sama árið.
í minni sveit átti Hallgrímur nokkra fylg-
ismenn. Það vora ungir menn, sem höfðu
verið á vertíð fyrir sunnan og bára svo eitt
vorið óminn frá riissnesku byltingunni heim
í þessa afskekktu sveit. Mér er minnisstætt
að í litlum bæ, sem hjúfraði sig upp að
grænni fjallshlíð, var allt í einu búið að festa
hamar og sigð upp á vegg, og Rauði fáninn,
þetta byltingarrit ungra kommúnista lá á
eldhúsborðinu við hliðina á Tímanum og
ísafold og Verði. Mér stóð nokkur ógn af
þessu blaði, en þó hafði hinn nýi tónn þess
eitthvert seiðmagn, ekki síst vegna þess,
að hér áttu hlut að máli þeir ágætu, ungu
menn, sem þeystu um sveitina með Hall-
grími, nýkomnir heim af vertíðinni; höfðu
sumir keypt sér nýjan hnakk eða nýtt beisli
— og sólin glampaði á svartar glansóders-
húfurnar, sem þeir höfðu líka keypt fyrir
sunnan.
KOMIÐ VIÐ Á BÆJUNUM
Þótt ég hefði ekki verið á framboðs-
fundinum á Bakka hafði ég séð alla
frambjóðenduma. Bergi Jónssjmi hafði verið
fagnað á hlaðinu, en foreldrar mínir voru
miklir stuðningsmenn hans. Hann var varla
sestur í stofunni, þegar húsið fylltist af
kaffi- og pönnukökulykt.
Gísli Jónsson kom til okkar þar sem við
voram að setja niður kartöflur frammi á
túni. Við höfðum fylgst með því þegar flokk-
ur manna birtist í Kirkjubólshrauninu, eins
og það var nefnt, og reið heim að Kirkju-
bóli, bænum hinum megin í dalnum. Við
sáum hvar húsbóndinn hljóp á móti flokkn-
um. Svo féllust þeir Gísli í faðma og kysstust
að amfírskum hætti. Síðan hurfu allir í
bæinn, en hestamir rásuðu um túnið í gró-
andanum, óáreittir um nýræktina, þar sem
ekki mátti maður stíga um þetta leyti árs.
í kálgarðinum hjá okkur hafði Gísli stutt-
an stans og talast var við í fullri vinsemd,
en fylgdarmennimir biðu hans niðri við hlið-
ið. Svo slógu þeir undir nára og riðu út í
Selárdal.
Séra Sigurður Einarsson var einn daginn
að drekka kaffí í stofunni hjá okkur, og var
mjög ræðinn við mig krakkann, sem var
því óvanur, að fullorðnir menn beindu orðum
til mín. Ég man, að mér þótti svolítið skrítið,
að ég þekkti rödd hans úr útvarpinu, en
hafði gert mér í hugarlund, að hann væri
miklu stærri og meiri á velli.
Einn daginn reið ungur heimilisvinur með
Hallgrími Hallgrímssyni í hlað. Ég man að
mamma sneypti hann fyrir að vera að fara
á bæi með þennan kommúnista, og kannski
stóð mér svolítill stuggur af honum þar sem
hann sat og drakk kaffíð, glaðbeittur, ung-
ur maður.
„ ALLT í lagi, báðir fullir
Svo er uppranninn kosningadagurinn á
Fífustöðum, 20. júní 1937. Kjörstjórnin hef-
ur komið sér fyrir í stofunni, grónir bændur
undir forsæti hreppstjórans, Bjarna Árna-
sonar. Kjörfundur er settur, umboðsmenn
listanna hafa lagt fram plögg sín. Á vegg
í forstofunni hafa verið festar auglýsingar
fyrir kjósendur. Þar má lesa nöfn frambjóð-
endanna. Strákar hafa fljótlega sett krossa
við nafn Hallgríms Hallgrímssonar og
frændi minn og nafni, 16 ára gamall heldur
uppi „áróðri á kjörstað". Hann var mikið
rauður þetta vor, nýkominn heim norðan frá
Akureyri, hafði verið við nám í MA.
Galgopar eru sestir við kaffídrykkju í eld-
húsinu og segja enn einu sinni söguna um
skeytið, sem Gísli Jónsson átti að hafa sent
höfuðstöðvum Sjálfstæðisflokksins á leiðinni
vestur.
Frambjóðendumir vora á vesturleið með
Súðinni. Hún var sein í förum, hæggeng
og sleikti hveija höfn. Skeytið átti að hafa
hljóðað á þessa leið: „Allt í lagi, báðir full-
ir“. Átti Gísli þá við mótframbjóðendur sína,
Berg og séra Sigurð, sem báðir þóttu nokkr-
ir lífsnautnamenn, enda leið tíminn hægt
um borð í gömlu Súðinni.
Eftir hádegið tók fólk að flykkjast á kjör-
stað. Allir vora uppábúnir, enginn að flýta
sér. Sumir komu ríðandi, aðrir sjóleiðina.
Menn vora á rölti út um túnið, snusandi og
spjallandi í sumarblíðunni. Kosningamar
vora kærkomin tilbreyting í fásinni dal-
anna. í borðstofunni á Fífustöðum stóð
öllum kaffi til boða og var auðvitað kærkom-
in hressing, því margir vora komnir langan
veg. Við krakkamir höfðum auga á hveijum
fíngri og fylgdumst grannt með hverri
hreyfíngu. Bátur klauf lognkyrran fjörðinn.
Hópur fólks kom labbandi heim frá sjónum.
Menn tóku hlaðsprett á sveittum gæðingum.
í nátthaganum fyrir utan bæinn, í Dælunni
eins og hún var nefnd, fjölgaði hestum og
ókunnugir hundar flugust á heima í hlaði.
Þannig leið dagurinn fram að nóni, en
þá fór stemmningin að breytast. Það var
engu lfkara en óvæntur stormsveipur hefði
allt í einu brotið spegil þessa lognkyrra
dags. Frænkur mínar innan úr sveit, ungar
og fallegar, leiddu vinnukarl föður síns heim
túnið. Þær slepptu ekki af honum hendi
fyrr en hann hafði kosið. Hann var mikið
uppveðraður í fyrstu, en eftir að hann hafði
neytt kjörréttar síns var engu líkara en
hann skryppi allur saman þar sem hann sat
og sötraði kaffíð, en ungar dætur hús-
bóndans umkringdar strákafans fyrir utan
gluggann.
Tveir bændur úr Selárdal gengu heim
sjávargötu og leiddu tvær gamlar konur.
Þær tautuðu hvor upp í aðra þar sem þær
stóðu í svörtum síðpilsum sínum í forstof-
unni: „Ég kýs Berg, ég kýs Berg“. Svo
hjálpaði réttur maður þeim að kjósa.
En þá var frænda mínum og nágranna
nóg boðið enda kjörstjómarmaður og harður
sjálfstæðismaður. Enn sé ég hann fyrir mér
þar sem hann snarast út úr stofunni, uppá-
búinn og dálítið ijóður í sumarhitanum og
segir um leið og hann kemur fram á gang-
inn: „Fyrst Framsóknarmenn era famir að
hafa það svona, þá er ég farinn að sækja
hana tengdamóður mína. Ég get sem best
komið með hana í kerranni". Svo skundaði
hann niður túnið og bar hvolpana.
Þannig færðist hiti í leikinn, þegar á
daginn leið. En um það bil sem móður minni
tókst að mjaka mér af stað að sækja kým-
ar vora flestir hestar horfnir úr Dælunni
og hundar hættir að slást á hlaðinu.
Þegar ég kom heim með beljumar sat
kjörstjómin við kaffidrykkju í stofunni.
Kjörkassinn innsiglaður. Lakklykt í öllu
húsinu. Kjörfundi slitið.
Svo kvaddist kjörstjómin með kossi á
hlaðinu og sumamóttin ríkti ein yfír landi
og sjó.
Höfundur er sóknarprestur á Kirkjubæjar-
klaustri
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. SEPTEMBER 1987 7