Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1987, Blaðsíða 12

virkni, tölvuvæðingar og vísindalegra
framfara. Ég ætla mér ekki að hvetja ykk-
ur til að veita viðnám eða falla með sæmd
í baráttunni við það sem er óhjákvæmilegt.
En ég vil eindregið hvetja ykkur til að gefa
gaum að og spoma við aflfiðingunum, hinu
mikla böli samtímans, sem er lífsleiði og
stafar af þeirri tilhneigingu að gera mann-
eskjur að vélmennum og vélmenni að
manneskjum. Fyrir §ölda fólks er vinnan
að verða eða er þegar orðin ómenguð leið-
indi. Til að vinna störf okkar þurfum við
hvorki hugprýði né kunnáttu, hvorki per-
sónuleika né þrek. Okkur er einungis ætlað
að virka einsog vél þartil önnur vél tekur
við af okkur. Gegn þessu ferli getum við
ekki risið. En samt er eitt sem við getum
gert. Við getum lögleitt bann við því að
.nokkur einstaklingur vinm sjálfvirk störf
lengur en þrjá daga í viku. í tvo daga verð-
ur hann að gera eitthvað annað, eitthvað
sem er öðruvísi, eitthvað sem útheimtir
þekkingu og kunnáttu. Einungis með því
móti getur hinn vinnandi maður varðveitt
Í'afnvægi sitt, einstaklingseðli og geðheilsu.
heimi samtímans eru tvö meginöfl að
verki: einstaklingshyggjan sem er (meira
eða minna) studd af Bandaríkjunum og sam-
eignarstefnan sem er (meira eða minna)
studd af Sovétríkjunum. Austrið og vestrið
hafa ævinlega átt í baráttu, að minnsta-
kosti sfðan setið var um Trójuborg. í
gegnum aldimar hefur ýmsum veitt betur
í þeirri viðuréign. Persar réðust á grísku
borgríkin en voru hraktir til baka. Alexand-
er hélt í austurveg og komst með herafla
sinn alla leið til Indlands. Rómverjar héldu
áfram stöðugum þrýstingi í austurátt. Þeg-
ar honum slotaði komu múhameðstrúar-
menn til sögunnar og hófu gagnsókn, lögðu
nálega undir sig Evrópu. Allar miðaldir var
austrið öflugra. Kringum árið 1500 urðu
straumhvörf á ný, en vestrænum þrýstingi
á Asíu linnti um síðustu aldamót. Nú er
hafínn þrýstingur úr austri og honum verð-
ur haldið áfram.
Á yfírstandandi hrömunarskeiði hefur
vestræn siðmenning magnað með sér tvo
alvarfega og kannski endanlega banvæna
annmarka. Annar þeirra er í því fólginn,
að samfara örum framförum í vísindum og
tækni hefur átt sér stað stöðnun í stjóm-
málum og menningu. Séu vélar okkar
stórfenglegar, þá em stofnanir okkar von-
lausar. Þaraðauki hefur þróaðasti tækjabún-
aður og nýjustu uppgötvanir tækninnar
mnnið úr höndum þeirra sem teljast betur
siðmenntaðir til þeirra sem em það síður.
Það er einungis tímaspursmál hvenær
lgamavopn lenda í höndunum á trúarof-
stækismönnum. Þvílíkt ástand er ekki
traustvekjandi. Biýnasta þörf okkar er að
beita vísindalegum aðferðum á stjómmálin.
Það hefur aldrei verið gert og hættan verð-
ur sífellt geigvænlegri. Til að ná umtalsverð-
um árangri í málefnum mannkynsins er
fyrsta og erfíðasta skrefíð að losna við alla
vitleysuna sem við trúum á eða í öllu falli
segjum hvert öðm. Frelsi, jafnrétti, bræðra-
lag, það er alltsaman þvættingur. Vilji
fólksins — það er goðsögn. Það sem haft
er eftir Móse, Konfúsíusi, Múhameð, Karli
Marx, Lenín? Það skiptir ekki máli. Við
skulum byija á óskrifuðu blaði og spyija
fyrstu spumingarinnar, sem er þessi: Hvað
er það nákvæmlega sem við emm að leitast
við að gera? Þar á að byija. Við eigum að
beina vitsmunum okkar að ótvíræðum stað-
reyndum, staðreyndum sem hafa verið
leiddar í ljós með rannsóknum og endurtekn-
um tilraunum. Við eigum að taka eitt skref
í senn. Við eigum að hætta að hrópa vígorð
og byija að hugsa. Við eigum að beita
vísindalegum aðferðum til að lifa lífínu.
Fyrstu mistök okkar em í því fólgin að það
höfum við aldrei gert.
Seinni annmarkinn á rætur sínar í eðli
sjálfvirkninnar. Einsog kunnugt er þjáumst
við af víðtækri, vaxandi og sífellt dýpri til-
fínningu lífsleiða. Þegar fólki leiðist að vinna
leitar það á vit fíknilyfja. Þau fíkni- og
deyfílyf sem öllum em tilkvæm em til að
mynda hávaði, hraði, tóbak, áfengi og
kynlíf sem gengur útí vitfirringu. Önnur og
nýrri fíknilyf era öll skaðsöm og sum þeirra
banvæn. Viðbrögð okkar við þessari ógnun
hafa verið þau að snúast gegn sjúkdómsein-
kennunum en ekki sjálfum sjúkdóminum.
Við lögleiðum bönn við ræktun, innflutn-
ingi, sölu og neyslu fíknilyfja. Lífsleiðinn
er óvinurinn sem við eigum að snúast gegn,
og ég hef þegar bent á leiðina: að stytta
vinnustundir við sjálfvirk störf, að fjölga
vinnustundum sem veita einhveija umbun
og fullnægju, vekja áhuga. Þetta þyrfti
ekki endilega að uppræta lífsleiðann. En
það _ætti að geta orðið fyrsta spor í rétta
átt. Árangurinn yrði sá, að hveijum einstakl-
ingi yrðu tryggð að minnstakosti tvö
aðgreind ævistörf þarsem athafnir hans
yrðu í slíku jafnvægi, að hann hefði jafnan
nóg fyrir sig að leggja, væri fullur áhuga
og varðveitti geðheilsu sína. Listamaður
fylgist ekki með klukkunni. Dagurinn endist
ekki til alls sem hann langar til að gera.
Að lokum hlýt ég að vara alla viðstadda
við að setja traust sitt á tölvuna. Hættan
sem því er samfara að treysta þvílíkri vél
lýsti sér einkar eftirminnilega í nýlegu at-
viki í Bandaríkjunum. Flóknustu og dýmstu
tölvu heims var nýlega komið fyrir í höfuð-
stöðvum hermálaráðuneytisins, Pentagon.
Til hvers? Til að leysa vandamál herstjómar-
listarinnar. Þau ku koma upp í Pentagon.
Það var samt ákveðið að reyna tölvuna fyrst
við lausn á ímynduðu vandamáli, sem sner-
ist um fullkomlega óraunvemlega innrás
ónafngreinds erlends stórveldis í Banda-
ríkin, um Alaska. Tölvan var mötuð með
allrahanda upplýsingum, og síðan lagði yfír-
hershöfðinginn fyrir hana hina örlagaríku
spumingu: „Á ég að sækja fram eða hörfa?“
Eftir stutta umhugsun svaraði tölvan: „Já.“
Gagnvart þessu tvíræða svari stóð yfírhers-
höfðinginn ráðþrota og spurði aðstoðarmann
sinn: „Hvað gemm við nú?“ Ráð hans var:
„Umorðaðu spuminguna." Umorðuð hljóð-
aði spumingin svo: „Já — hvað?“ Og vélin
svaraði umsvifalaust: „Já, herra."
Konan mín hefur varað mig við að halda
of iangar ræður, svo ég ætla að ljúka máli
mínu með sögu sem sannar að gagnorðar
ræður em bestar. Sendiherra nokkur sem
starfaði í Briissel fékk þau boð að hann
ætti að halda ræðu á Rotary-fundi. Hann
sendi því eftir einum undirmanna sinna og
sagði: „Semdu fyrir mig ræðu.“ „Já, herra
minn,“ svaraði ungi maðurinn. „Hve lengi
hefurðu hugsað þér að tala?“ „Eina klukku-
stund," svaraði sendiherrann og sneri sér
að brýnni viðfangsefnum. Að morgni hins
umrædda dags fékk sendiherrann ræðuna
í hendur, snyrtilega vélritaða og saman-
brotna. Hann stakk ræðunni í vasann og
hélt á Rotary-fundinn þarsem hann talaði
í heila tvo tíma, þannig að bæði hann sjálf-
ur og tilheyrendur hans vom örmagna í
ræðulok. Sendiherrann sneri aftur til skrif-
stofu sinnar fúll í skapi, lét sækja sökudólg-
inn og sagði í meira lagi byrstur:
„Hversvegna í ósköpunum léstu mig hafa
tveggja tíma ræðu? Ég var búinn að segja
þér skýrt og skorinort að hún ætti að vera
klukkutímalöng."
„Herra sendiherra," sagði ungi aðstoðar-
maðurinn náfölur _og skjálfandi. „Þetta er
klukkutímaræða! Ég afhenti þér tvö eintök
af henni!"
Sigurður A. Magnússon sneri.
1) (orðaleikur Parkinsons; Isle of Man eða
eyjan Mön).
2) (orðaleikur Parkinsons, Isle of Wight eða
Wighteyja).
Að hlusta með auganu
Leiðrétting
í grein minni um Bo Carpelan, Að hlusta
með auganu, Lesbók 3. okt., hafa fallið
niður lokalínur ljóðs, svo að athugasemd
mín um það verður óskiljanleg. Sá kafli sem
hér um ræðir er á þessa leið:
„Sú bók sem skar úr um stöðu Carpelans
sem ljóðskálds í fremstu röð var Den svala
dagen (1960). Þar er dul vemleikans orðin
viðfangsefnið, undrið í hinu nánasta um-
hverfi — og áminningin að leita ekki langt
yfír skammt. Dæmi um þetta er ljóðið Þög-
ult gras. Það er á þessa leið í þýðingu
Njarðar:
Hjartað samsvarar ekki takmörkunum sínum
ljóðið ekki veruleikanum,
veruleikinn ekki draumi Guðs.
Hvers konar samtal er það sem breytir þér
án þess að þú breytist sjálfur?
Leitaðu ekki í þöglu grasinu,
leitaðu að þöglu grasinu."
GUNNAR STEFÁNSSON
L I F R I K I Ð
ERGRÆÐGI
MANNSINS
AÐÚIRÝMA
FRMJM?
Ihugum flestra er Afríka samfelldur frumskógur,
þar sem dýrahjarðir reika um í óspilltri náttúrunni
og slöngur og ljón ógna hverjum þeim sem vogar
sér inn í myrkviðið. Því miður er sú rómantíska
Afríka sem við sjáum í hetjukvikmyndum og lesum
I nokkrum
Afríkulöndum hefur
fílastofninn minnkað frá
60— 100% því fílabein er
enn eftirsótt víða um
heim. Hér segir einkum
frá fílnum í Kenya,
viðurstyggilegum
aðferðum veiðiþjófa og
merkilegu atferli fílanna
sjálfra, til dæmis þegar
dýr úr hjörðinni deyr
EFTIR
ELLU B. BJARNARSON
um í bókum ekki lengur til. „Menningin"
hélt innreið sína í Mið- og Suður-Afríku á
sl. öld og ógnar nú ekki einungis hinum
villtu dýmm, heldur einnig gróðri og því
miður einnig hinum innfæddu íbúom, en það
er önnur saga. Þótt fjölmargir þjóðgarðar
veiti hinum ört fækkandi dýram griðland
dugir það ekki til, því veiðiþjófar em slyng-
ir að forðast þjóðgarðsverðina. Veiðiþjófam-
ir em oft fleiri og betur vopnum búnir auk
þess sem stundum hefur heyrst að ríkis-
stjómir í sumum landanna standi á bak við
veiðiþjófnaðinn. Ástæður fyrir veiðiþjófnuð-
um em hins vegar hamslaus græðgi íbúa í
Evrópu, Asíu og Bandaríkjanna í ýmsar
afurðir dýranna, t.d. fánýtt glingur úr tönn-
um fíla og nashyminga.
Afríski fíllinn er stærsta landspendýrið á
jörðinni. Hann átti uppmnalega heimkynni
sín um gjörvalla Afríku, en nú á tímum lif-
ir hann á mjög takmörkuðum svæðum og
aðeins í fáeinum löndum. Á undanfömum
öldum hefur fílum fækkað jafnt og þétt,
þótt ýmislegt hafí orðið þeim til bjargar,
eins og t.d. þéttir fmmskógar og svefnsýki
af völdum tse-tse-flugunnar.
Þegar árið 1894 vom yfirvöld í Austur-
Afríku farin að gera sér grein fyrir gífurlegri
fækkun villtra dýra og þá sérstaklega fíla.
Helsta ástæðan var raunar hinar látlausu
veiðar svonefndra sportveiðimanna, en þjóð-
höfðingjar og annað fyrirfólk lagði oft leið
sína til Austur-Afríku á villidýraveiðar.
Vom iðulega hundmð ef ekki þúsundir dýra
lögð að velli í slíkum skemmtiferðum. Ekki
virðast slíkar ferðir vera alveg úr sögunni,
því í ársbyijun 1987 sögðu dagblöðin í
Kenya frá því að nokkrir arabahöfðingjar
hefðu skotið yfir 200 villt dýr í hinum
þekkta Maasai Mara-þjóðgarði.
Rétt fyrir síðastliðin aldamót vom sett
lög um fflaveiðar í Kenya. Seld vom veiði-
leyfí og sérstakur skattur lagður á sölu
fílabeins undir 15 kg af þyngd, auk þess
sem útflutningur var bannaður á tönnum
undir 10 kg að þyngd. Áttu lög þessi að
hvetja menn til að skjóta gamla fíla með
stórar skögultennur, en þyrma þeim ungu.
Það er mjög óvíst hvort lög þessi hafí yfir-
leitt haft nokkra þýðingu, vegna þess að
engir gættu þess að þeim væri framfylgt.
Á þessum tímum virðist auk þess hafa ver-
ið lítill vilji eða áhugi á að fylgja eftir lögum
um takmörkun veiða, því þær vom og em
vinsælt sport.
Eftir aldamótin urðu þó ýmsar aðstæður
fflum að liði og má þar nefna nautgripapest
(rinderpest) sem geisaði á stómm svæðum
í Austur-Afríku og heijaði á nautgripi, buff-
alóa, antilópur og mörg önnur spendýr.
Innfæddir m.a. af Maasai-kynstofni, hrökt-
ust af sýktu svæðunum, því líf þeirra byggist
nær eingöngu á nautgriparækt. Einnig varð
faraldur tse-tse-flugunnar, sem ber svefn-
sýki, til þess að hrekja menn burt af stómm