Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1987, Blaðsíða 7

Tómaa Guðmundsson skáld flytur þjóðhátíðarfjóð sitt.
nefndar. „Eru fjárveitinganefndarmenn
yfírleitt hlynntir tillögum landnámshátíðar-
nefndar, þar á meðal till. um eftiriíkingu
af sögualdarbæ." Jafnframt þessu var Þjóð-
hátíðamefnd 1974 falið að gera líkan að
sögualdarbæ og var það fullgert 10. febrúar
1971. Hefur verið haldin sýning á þessu
líkani, bæði í Þjóðminjasafni og á Heimilis-
sýningu, sem nú stendur yfír í Laugardals-
höll. Prentaður hefur verið bæklingur,
tekinn saman af Herði Ágústssyni, um foma
byggingarhætti, og seldur á þessum sýning-
um. Á sínum tíma var Þjóðhátíðamefnd
falið að ræða við aðila, sem áhuga hefðu á
að byggja sögualdarbæ og kosta hann að
einhverju eða öllu leyti. Þjóðhátíðamefnd
var jafnframt falið að snúa sér fyrst til Þjóð-
hátíðamefndar Ámessýslu, sem hafði boðist
til að annast byggingu bæjarins. Með bréfí
frá 21. október 1972 býðst tjóðhátíðamefnd
Ámessýslu til þess að byggja bæinn í Þjórs-
árdal, annast alla framkvæmd verksins og
ábyrgjast greiðslur allt að 6 milljónum af
áætluðum kostnaði. Fylgir auk þess boð um
gæslu og umsjón með mannvirkjunum. Þá
hefur Landsvirkjun látið í ljós, að hún mundi
fús að taka þátt í byggingarkostnaði til við-
bótar, þannig að eftir stæði óráðstafað V3-V4
hluti byggingarkostnaðar, ef úr byggingu
yrði.
Hinn 21. maí sl. ritar formaður Þjóðhátíð-
amefndar Ámessýslu Þjóðhátíðamefnd
1974 bréf, þar sem skýrt er frá_ nauðsyn
þess, að svar berist við tilboði Ámesinga
hið allra fyrsta, þar sem verið sé að vinna
að fjárhagsáætlun fyrir árið 1974.
Áf þessum ástæðum óskar Þjóðhátíðar-
nefnd 1974 eftir svari yðar við fyrirspum
Ámesinga og fyrirmælum um, hvemig með
skuli fara.“
Það tókst ekki að hindra aftökuna. Og
hinn 5. júní barst nefndinni svar ráðherra,
undirritað af Guðmundi Benediktssyni,
ráðuneytisstjóra:
„Ráðuneytið hefur móttekið bréf yðar
dags. 28. maí sl. og ákveðið í samráði við
þingflokka að hverfa frá fyrirhuguðum hug-
myndum um byggingu sögualdarbæjar í
sambandi við þjóðhátíð 1974.
Kemur því ekki til samninga við Ámes-
sýslu eða aðra aðila um þetta efni.“
Þannig var þá málum sögualdarbæjar
komið þessa vordaga. Andófsmenn gátu
fagnað um stund. Það hafði tekist í skjóli
eldgoss og hörmunga í Vestmannaeyjum
að hindra frekara framhaid á byggingarmál-
inu að sinni. Líkanið af bænum hafði vakið
athygli á sýningunni í Þjóðminjasafninu.
Eftir að þeirri sýningu lauk hafði líkanið
fengist geymt í safninu. Nefndin lánaði það
svo á sýningu í Laugardalshöll. Þegar þeirri
sýningu lauk var ekki annað vitað en Þjóð-
minjasafnið tæki líkanið aftur til geymslu.
Það var sent með sendiferðabíl til Þjóðminja-
safnsins, en þegar þangað kom birtist
einhver starfsmaður og gerði bílstjórann
afturreka með lfkanið. Þessi völundarsmíð
þeirra Harðar, Magnúsar og Sigurðar Jóns-
sonvar var nú á hrakhólum. Þjóðhátíðar-
nefnd hafði tvö skrifstofuherbergi til afnota
á Laugavegi 13. Þangað varð að troða líkan-
inu, þótt það kæmist varla fyrir, og þama
var það geymt um sinn, eins og nokkurskon-
ar blóraböggull sameinaðs átaks þriggja
ríkisstjóma, Alþingis og Þjóðhátíðamefnd-
ar. En upp úr þessu var hægt að fara að
ganga til verks við dagskrárgerð Þingvalia-
hátíðar, þar sem þeir þættir, sem óráðnir
höfðu verið, biðu fullbúnir. Nógur tími var
enn til æfínga og útsetningar á hljómsveitar-
verkunum. Tómas Guðmundsson gekk um
sína kæm borg, Reykjavík, og hugsaði ljóð
sitt, og um allt land var hafín skipuleg fram-
kvæmd þeirra efnisatriða, sem veita hátíðum
umgjörðina.
Þegar hér var komið sögu vom að mestu
gleymdar yfírlýsingar voldugra samtaka
um, að aflýsa bæri hátíðarhöldum, og þeir
sem höfðu setið hljóðir undir þeim lestri í
fyrstu, sóttu í sig veðrið í byijun hátíðarárs-
ins og skrifuðu m.a.:
„Menn em líklega ekki búnir að gleyma
því fargangi, sem dundi yfír þjóðina á
síðasta ári. Þá vom haldnir fundir svo að
segja á hveiju götuhomi og vegamótum,
jafnt í bæjum og borgum, og síðan sendar
ályktanir til hægri og vinstri þess efnis, að
íslendingar væra orðnir svo miklir aumingj-
ar síðan gaus í Vestmannaeyjum, að þeir
gætu ekki haldið upp á 1100 ára afmæli
Islandsbyggðar. Skorað var á forsætisráð-
hæstu mögulegu tölu, til að hugsanlegur
undirbúningur yrði nægilega öflugur. T.d.
var leitað til Heilbrigðiseftirlits ríkisins og
beðið um áætlun yfír hreinlætisaðstöðu mið-
að við allt að hundrað þúsund manns í tvo
tii þijá daga. Þessi athugun var gerð, sjálf-
sagt eftir bestu vitund, en niðurstöður urðu
svo stórbrotnar, að lengi var haft að gaman-
málum og talað um „kamrahátíðina miklu“.
Þá vom einnig uppi raddir um það, að af-
lýsa yrði hátíðinni á Þingvöllum vegna hættu
á því að fólk yrði örvita af brennivíns-
drykkju, einkum unglingar. Og aðrir báðu
náttúm Þingvalla griða. Sannleikurinn var
sá, að ekkert var gert á Þingvöllum nema
í samráði við Þingvallanefnd, þar sem Ey-
steinn Jónsson var formaður þegar nær leið
hátíðinni, en hann er kunnur fyrir áhuga á
náttúmvemd og hefur lengi verið formaður
Náttúmvemdarráðs. Eysteinn leysti þessa
samvinnu m.a. með því að tilnefna Eyþór
Einarsson, náttúmfræðing, sem eftirlits-
mann Þingvallanefndar við allar fram-
kvæmdir Þjóðhátíðamefndar á Þingvöilum,
en yfírstjóm þeirra framkvæmda hafði
Hörður Bjamason, húsameistari ríkisins,
framkvæmdastjóri Þingvallanefndar. Nátt-
úra Þingvalla gat því vart verið betur
tryggð, fyrir utan það, að enginn í Þjóðhá-
tíðamefnd vildi verða til að Þingvellir bæra
sár eftir hátíðina. Einn nefndarmanna, Gils
Guðmundsson, átti að auki sæti í Þingvalla-
nefnd.
Vel má vera að sjónvarpsviðtal það, sem
haft var við framkvæmdastjóra síðla árs
1972 og áður hefur verið minnst, hafí verið
fullopinskátt hvað snerti hugmyndir manna.
Á hitt ber að líta, að um var að ræða hátíð
allra landsmanna, og þeir áttu rétt á að
vita hvað til umræðu var hjá þeim fjölmörgu
aðilum, sem unnu að því að mynda höfuð-
drættina í því, sem síðar átti eftir að verða
að hátíðarhöldum sumarsins 1974. Ef ferða-
hópar úr fjórðungunum vildu koma fjallvegi
á Þingvallahátíð, þá var þeim það fijálst,
og vildu menn heilsa hátíðarári með myndar-
legum áramótabrennum, þá gat enginn
bannað það. Það gat heldur enginn bannað
kunnum lærdómsmanni um grænlenska
þjóðhætti, Haraldi Ólafssyni, að skrifa eftir-
herra, ríkisstjómina, Alþingi og alla
hugsanlega aðila að láta af því glapræðis-
áformi að halda upp á afmælið. Þessi
heimskuþvættingur var látinn vaða yfír
þjóðina dag út og dag inn, öllu almennilegu
fólki til sárrar skapraunar, og áreiðanlega
hefur þessi úrtölusemi og uppgjafartónn
farið mest í taugamar á Vestmanneyingum
sjálfum.
Sem betur fór þagnaði þessi „háværi
minnihluti" bráðlega, og nú munum við
halda upp á afínæli íslandsbyggðar svo sem
okkur sæmir."
Þegar flett er blöðum frá árinu 1973 ber
óneitanlega á yfírlýsingum og samþykktum
varðandi þjóðhátíðarhaldið. Einnig bárast
nefndinni nokkur bréf frá félagasamtökum,
þar sem því áliti var lýst að ekki væri fært
að halda hátíð eins og áraði, a.m.k. yrði að
draga mjög úr öllum undirbúningi. Annars
hófst þetta tal áður en bytjaði að gjósa í
Vestmannaeyjum. Síðla árs 1972 kom fram-
kvæmdastjóri fram í sjónvarpsþætti og
skýrði frá ýmsum vangaveltum, sem þá
vom uppi miðað við tveggja til þriggja daga
hátíð á Þingvöllum, eða að lengd til á borð
við hátíðina 1930. Þegar þetta viðtal fór
fram, lá fyrir úttekt á ýmsu, sem talið var
fylgja slíkri margra daga samkomu bílaþjóð-
ar. Var þá miðað við, að heima í hémðunum
yrði ekki eins miklu tjaldað til hátíðarhalds
og raun varð síðar, en Þingvallahátíðin yrði
aftur á móti að sama skapi öfiug.
Erfítt var að spá um hver aðsóknin yrði,
en við áætlanir varð þó að gera ráð fyrir

Meðal þess sem gert var til hátíðabrigða, var póstferð á hestum úr Reykjavík
og norður á Vindheimamela i Skagafirði með 26 hesta lest og á þeim 20 þúsund
bréf, sem sérstaklega voru stimpluð fyrir sunnan og aftur fyrir norðan. Myndin
er tekin í Ártúnsbrekkunni í upphafi fararinnar og ríður fyrirliðinn fremstur,
Þorlákur Ottesen, kunnur hestamaður.
farandi í dagblaðið Vísi 7. desember 1972:
„Hópferðir þeirra að vestan og norðvest-
an, norðaustan, austan og sunnan undir
fomstu sýslumanna, og vöm unglinga gegn
brennivínsnotkun, töfralyfið þjóðhátíðar-
mjöður, sem útrýmir áfengislöngun, og
skrautbúinn knörr fyrir landi siglandi inn á
hveija höfn til að gleðja þá, sem heima sitja
— hraðskrifuð íslandssaga, allt þetta hvarf
í skuggann fyrir þeirri alvöm, að rætt var
um að helmingur þjóðarinnar yrði á Þing-
völlum þessa sæludaga, og þessi hundrað
þúsund manns hefðu til afnota tvö þúsund
náðhús, búðir, pósthús og lækningamið-
stöðvar. Fari svo að margar sýslur tæmist
af fólki þessa dagana, verður það í fyrsta
sinn um langt skeið, að sveitafólk upp og
ofan hefur þægilega aðstöðu til að leita
læknis."
Allir landsmenn urðu sem steini lostnir,
þegar hamfarimar í Vestmannaeyjum
dundu yfir. Sjö dögum síðar, eða 30. janúar
1973, birtu samtök skólastjóra í bama- og
gagnfræðaskólum í Reykjavík yfírlýsingu,
þar sem lagt var til að hætt yrði við þjóðhá-
tíðarhald, en landnámsins yrði m.a. minnst
með þakkarguðsþjónustum í kirkjum lands-
ins og sögulegu yfírliti í fjölmiðlum, en
fjármunum þeim, sem við þetta spöraðust,
yrði varið til að bæta eitthvað af tjóni því,
sem orðið var í Vestmannaeyjum. Þessu
fylgdi skriða af líkum samþykktum frá öðr-
um félögum. Hjúkmnarfélag íslands,
Menningar- og friðarsamtök fslenska
kvenna, Félagsráð félags íslenskra síma-
Vestmannaeyjagosið veturinn 1973 var
m.a. notað sem ástæða til að draga úr
hátíðarhöldum á 1100 ára afmæli
byggðar í landinu.
manna og Kvenfélagasamband íslands tóku
undir samþykkt skólastjóranna, fyrir utan
fjölda kvenfélaga og ýmissa annarra sam-
taka. Dagblöðin skiptust nokkuð í tvö hom
í skrifum sínum um hátíðarhaldið. Fomstu-
lið Alþýðubandalagsins virtist enga hátíð
vilja á Þingvöllum, og hallaðist Þjóðviljinn
á sömu sveif. Vísir, Morgunblaðið og Al-
þýðubiaðið studdu mjög við hátíðarhald í
þessari hrinu, en Tíminn, blað forsætisráð-
herra, seiidist með skæmm eftir andmælum,
þ.e. klippti þau úr landsbyggðarblöðum,
þegar aðsendar greinar gegn hátíðarhaldi
hmkku ekki til. Sjálfur stóð Ólafur Jóhann-
esson, forsætisráðherra, fast við áformin
um hátíðarhaldið, enda var honum manna
best kunnugt, að ekki var ætlunin að efla
neinn voða á Þingvöllum og allar ákvarðan-
ir Þjóðhátíðamefndar yrðu bomar undir
hann og ríkisstjómina til samþykktar.
Það var um þetta ieyti, sem sú ákvörðun
var tekin í ríkisstjóminni að hætt skyldi við
byggingu sögualdarbæjar. Sú fóm sneri við
blaði hvað snerti andróðurinn gegn hátíðar-
haldi. Hörðustu aðförinni slotaði, eins og
við mátti búast, en jafnframt tóku þeir aðil-
ar til máls, sem loksins ofbauð hvaða stefnu
væntanleg landnámsminning var að taka.
Þáverandi ritstjóri Alþýðublaðsins, Frey-
steinn Jóhannsson, skrifaði grein, sem hann
nefndi: Samsærið gegn þjóðhátíð íslend-
inga, og hóf hana á þessum orðum:
„Mestur fjöldi íslendinga hefur mátt
horfa upp á það með vaxandi undmn undan-
fama hálfa árið, eða svo, hvemig markvisst
hefur verið unnið að því að fyrirbyggja vem-
leg hátíðarhöld í landinu á ellefu alda afínæli
íslandsbyggðar. Hefur þetta m.a. komið
fram í skipulegum mótmælum, eins og hjá
ýmsum kvenfélögum í hreppum víða um
land, þótt ekki sé enn opinbert um þátt
heildarsamtaka þessara félaga í þeim sam-
blæstri, undarlegum skrifum í Þjóðviljanum
og Tímanum, en bæði blöðin era málgögn
stjórnarinnar, og nú síðast þeirri furðulegu
ákvörðun ríkisstjómarinnar að aflýsa bygg-
ingu sögualdarbæjar.
Þeir sem fylgst hafa eitthvað með þeim
leik, sem verið er að leika með þjóðhátíðar-
hald íslendinga á ellefu alda afmæli
byggðarinnar, fundu fljótlega að hvorki fjár-
veitingavaldið eða ríkisstjómin lét sig varða
reisn og framgang málsins. Það upplýstist
við afgreiðslu fjárlaga í vetur að ári fyrir
þjóðhátíðarárið vom aðeins veittar sjö
hundmð þúsund krónur til hátíðarhaldsins."
Þegar þessi grein var skrifuð hafði borg-
arstjóm Reykjavíkur ákveðið þriggja daga
hátiðarhöid.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. NÓVEMBER 1987 7