Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.1988, Blaðsíða 11

f
Helgi Þ. Friðjónsson: Oh. I am ashamed of you (1983). Olía á striga 208x248
sm. Eign listamannsins.
Jóhann Briem: Bræðurnir sjö (1970). Olía á striga 125x180 sm.
an við venjubundna sjónræna skynjun okk-
ar. Á síðastliðnum misserum hefur svo kveð-
ið við nýjan tón í verkum listamannsins sem
er orðinn lausari í formi auk þess sem litur-
inn hefur öðlast ríkari efnisvirkni. Minna
efnistökin óneitanlega á eldri takta frá form-
leysismálverkinu.
Gunnar Öm (f. 1946) tileinkaði sér
snemma myndmál flgúratífa málverksins
og í byijun 8. áratugarins vakti hann at-
hygli fýrir expressionískar fígúrumyndir þar
sem kvenlíkaminn var helsta viðfangsefnið.
Þessar myndir voru hlaðnar sálfræðilegri
spennu en þó ávallt afmarkaðar með líkam-
legum útlínum. Átökin áttu sér stað í hold-
inu, litnum sem listamaðurinn skóf upp og
gaf margræðar merkingar. Síðastliðinn ára-
tug hefur málverk listamannsins breyst í
grundvallarat.riðum. Hann varð líkt og fleiri
fyrir greinilegum áhrifum frá Nýja málverk-
inu og kastaði þá fyrir róða öllum hefð-
bundnum reglum um teikningu og rými sem
einkennt'höfðu fyrri verk hans. Nú var það
tilfínningin sem réði ferðinni og sú löngun
að finna upp áður óþekkt form, fígúrur sem
áttu uppruna sinn í hugskoti listamannsins.
Hann málar nú á fletinum ummyndaðar
fígúrur og furðufyrirbæri sem hafa einna
helst vísun í íslenska náttúru og menningu.
Ormurinn hefur t.d. opnað fyrir honum
myndræna möguleika formrænt og ekki
síður sem stoð fyrir táknfræðilegar merk-
ingar.
Það er annars athyglisvert hve fáir lista-
menn af þessari kynslóð hafa einbeitt sér
að manninum sem myndefni. Fígúran í verk-
um Hauks Dór (f. 1940) er á mörkum hins
óhlutlæga málverks. Þorbjörg Höskulds-
dóttir (f. 1939) hefur umfram allt lagt sig
fram við að gefa okkur nýja sýn á landslag-
ið þó svo að fígúran sé oft til staðar í verk-
um hennar. Helgi Gíslason (f. 1947) gerði
um tíma bronsmyndir sem byggðust á
mannslíkamanum en voru í raun hugleiðing
um sjálft skúlptúrhugtakið. Gunnsteinn
Gíslason (1946) yrkir um manninn í sam-
spili við náttúruna sem hann leysir upp í
myndbrot á myndfletinum.
POPPLISTIN
Ef við lítum hins vegar á andstæðu fyrr-
greindra listamanna sem á einn eða annan
hátt tileinkuðu sér myndmál expressionis-
mans þá kemur listamaðurinn Erró (f. 1932)
fyrst upp í hugann. Erró gerði samklippur
allt frá 1958 en tók þær ekki upp í málverk-
inu fyrr en hann kynntist Popplistinni í New
York árið 1962. Þá hvarf hann frá allri
formsköpun og snéri sér þess í stað að
myndum §ölmiðlaheimsins sem hann málaði
á léreftið með aðstoð myndvörpu. En það
sem hefur markað sérstöðu Errós innan
Popplistarinnar er vafalítið hvernig lista-
maðurinn hefur á kerfisbundinn hátt skipu-
lagt myndrýmið og fundið leiðir til að sýna
ólíka tíma á myndfletinum. Þar teflir hann
ýmist saman myndum sem hafa eigið mynd-
rými eða hann lætur myndir af ólíkum uppr-
una ganga inn í sameiginlegt rými. Ánd-
spænis slíkum myndum er vart hægt að
nota hefðbundna viðmiðun í málverki. Við
stöndum frammi fyrir nýrri tegund af mál-
verki þar sem listamaðurinn er búinn að
bijóta af sér öll takmörk tíma og rúms og
rugla okkar náttúrlegu skynsemi. Við neyð-
umst til að lesa verk hans, túlka myndbrot
sem sífellt breyta um merkingu eftir því
hvaða grunnformi eða mynd við tengjum
þau. Þessar merkingarlegu tilfærslur gefa
verkum listamannsins óvenju auðugt tákn-
rænt gildi. Tryggvi Ólafsson (f. 1940) er
annar listamaður sem tók upp myndmál og
aðferðir Popplistarinnar. í fyrstu lét hann
sér nægja að stækka upp þekktar ljósmynd-
ir en með frekari úrvinnslu hafa verkin orð-
ið flóknari í myndbyggingu og frásögnin
ríkari. Andstætt við marga aðra popplista-
menn þá finnur áhorfandinn ávallt návist
höfundar í verkum Tryggva, hvort sem það
er í áferð litarins eða táknfræðinni.
í raun þá hefur Popplistin haft lítil áhrif
á íslenska listamenn og það er athyglisvert
að þeir tveir, sem mest hafa lagt af mörkum
til hennar, hafa lengst af verið búsettir er-
lendis, Tryggvi í Kaupmannahöfn og Erró
í París. Nokkrir listamenn eru þó fjartengd-
ir Poppinu eins og t.d. Siguijón Jóhannsson
(f. 1939) sem gerði verk í anda poppsins á
7. áratugnum en hefur lítt þróað þær hug-
myndir; Hringur Jóhannesson (f. 1932) hef-
ur verið orðaður við Poppið en hefur þó
umfram allt fylgt hugmyndum ný-raunsæis-
stefnunnar og lagt sig fram við að gefa ný
og óvænt sjónarhom á hversdagslegt um-
hverfi okkar; Bragi Ásgeirsson (f. 1931)
tengist poppinu óbeint með neo-dadaískum
aðferðum sínum þar sem hann nýtti „notað-
an hlut“ í myndgerðina og hafði endaskipti
á merkingu þeirra.
Nýbylgja
í byijun þessa áratugar urðu mikil
straumhvörf í íslenskri myndlist þegar fígúr-
atíft málverk mddi sér aftur til rúms eftir
að Land Art, Conceptlist og Performance
höfðu verið ríkjandi meðal framsækinna
listamanna síðastliðin 10 ár. Víst er að þetta
fígúratífa málverk, sem nefnt hefur verið
Nýja málverkið, er náskylt fyrri og seinni
tíma expressionisma. Málverk eftir Jóhann
Briem ganga fyllilega með verkum eftir Jón
Axel (1956), Tolla (1953) og Jón Óskar
(1954). Og undarlegur skyldleiki virðist
vera milli verka Gunnlaugs Scheving og
Helga Þorgils Friðjónssonar (1953). Greini-
legt er að Nýja málverkið á íslandi er samr-
uni hugmynda frá ólíkum menningarsvæð-
um þar sem skarast fjarskyldar liststefnur
og hugmyndir. Helgi Þorgils, sem var einna
fyrstur til að innleiða Nýja málverkið hér á
landi, sótti menntun sína til Hollands þegar
Conceptlistin var í algleymingi og víst er
að hún hefur að verulegu leyti haft mót-
andi áhrif á afstöðu hans til myndmáls og
stíls. I fyrstu einkenndust verk hans af
nákvæmri línuteikningu en á síðastliðnum
árum hafa fígúrumar orðið mótaðri og hold-
legri. Helgi Þorgils er einn af fáum íslensk-
um, fígúratífum málumm sem gerir raun-
vemleg frásagnarverk, sem í flestum tilfell-
um lýsa sambandsleysi milli einstaklinga,
tilgangsleysi sem oft jaðrar við fáránleika.
Jón Óskar dvaldi í Bandaríkjunum og bera
stórar og metnaðarfullar myndir hans þess
merki. Jóhanna Kristín Yngvadóttir hefur
hins vegar sótt í smiðju Edvards Munch en
þótt kunna að gera persónuleg og hrífandi
listaverk. í verkum Daða má svo merkja
greinileg tengsl við súrrealismann, einkum
eins og hann birtist á Norðurlöndum. Af
þessari stuttu upptalningu er greinilegt að
þeir listamenn af yngstu kynslóðinni, sem
stunda fígúratíft málverk, hafa sótt efni
viða, ennfremur sem þeir hafa orðið fyrir
áhrifum hver frá öðmm.
En um hvað fjallar svo fígúratíf myndlist
á íslandi síðastliðna áratugi? í upphafi var
hún hlaðin félagslegri gagmýni. I verkum
sínum frá 7. áratugnum lýsir Einar Hákon-
arson firringu nútímamannsins; Tryggvi
Ólafsson málar „Mótmælafundinn" 1968
auk þess sem hann tekur skýra afstöðu á
móti hemaðarbrölti Bandaríkjamanna; og
Erró deilir harðlega með skopi eða bein-
skeyttum myndbrotum á fáránleika Víet-
namstríðsins og hrópandi óréttlæti hvar sem
það fínnst í veröldinni. En síðastliðinn ára-
tug getum við sagt að hin félagslega gagn-
rýni hafi horfið að mestu úr verkum
íslenskra myndlistarmanna — að örfáum
undanskildum — og þeir orðið uppteknari
af eigin sjálfi. Málverkin sýna sjaldnast
raunverulega frásögn, athöfn eða félagsleg-
ar tilvísanir, heldur eru þau eintal í fyrstu
persónu; spurning um tilfinningar og upplif-
un sem listamaðurinn þrýstir í efnið, litinn
og formið. -----------------------------
Höfundur er listfræöingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. JÚNÍ1988 1 1