Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1988, Blaðsíða 11

Penna teikning, 28x23 am, 1945.
Vatnalitir, 30x42 am, 1965.
formheimur slíkra málverka er allur annar
en natúralistískrar myndar. Þar er hraði t.d.
túlkaður með því að sýna hest á hlaupum,
bárur sem brotna við strönd o.s.frv. — I
nonfígúratívu málverki felst hreyfingin í hiut-
föllum þess, í hrynjandi myndarinnar. Þar
er ekki skírskotað til hreyfinga sem við þekkj-
um úr hinni ytri veröld. Það byggist á rýtma
sem býr í manneskjunni sjálfri. Málarinn
snýr sér beint til áhorfandans og tjáir form-
kennd sína milliliðalaust. í ailflestum tilfellum
er það aðeins natúralistískt uppeldi hins
síðamefnda sem kemur í veg fyrir að hann
og listamaðurinn mætist."
Kalla má að ákveðnu skeiði á listferli
Þorvalds ljúki með sýningu sem hann held-
ur í Listamannaskálanum í september 1959.
Mestallan þann áratug höfðu myndir hans
einkennzt af mikilli kyrrð og festu. Samleik-
ur formanna í fletinum byggðist ekki á
neinni rás hreyfmgar, heldur á samstöðu
og andstöðu stöðugra forma, líkt og þegar
sjálfstæðum ljóðmyndum er teflt saman í
kvæði eða iokuðum stefjum í tónlist. Því
er yfir myndum þessum alvara og reisn
fremur en ljúfur þokki. Stundum eru þau
jafnvel all þurr og köld.
Matthías Johannessen skrifaði af al-
kunnri leikni sinni dáiitla frásögn af þessari
sýningu Þorvalds og lýsir listamanninum
einkar vel: „Það er nýjung í mínu lífi að
selja svo margar myndir á sýningu, bætti
Þorvaldur við og brosti. Hann hlær aldrei,
en bros hans er á við hlátur margra ann-
arra. Hann brosir nefnileg með augunum."
Og höfundinum vill nú til óvænts happs,
þar sem hann situr með Þorvaldi í hriplekum
Listamannaskálanum, að verða vitni að því
að sjálfur persónugervingur ungmennafé-
lagsrómantfkurinnar hreinlega frelsast fyrir
augum hans yfír í „afstræntið" og tekur
næstum því að tala tungum: „í þessu kom
Guðbrandur Magnússon inn úr dyrunum,
gekk inn salinn og heilsaði okkur með djúpri
lotningu. Svo kreppti hann hnefana, leit í
kring um sig, dansaði brot úr gömlum valsi
og sagði upp í opið geðið á mér, eins og
ég væri tré en ekki af holdi og blóði: —
Þetta er opinberun, sagði hann. Ég þekki
það. Ég er músíkalskari gegnum augað en
eyrað. Svo sneri hann sér í einn hring og
sagði að hann gæti trútt um talað, því hann
hefði strax séð hvað í Kjarval bjó, bætti
síðan við: — Nú verða margir hneykslaðir
á manni, alveg undir drep, eins og á kerling-
unum, þegar þær voru að frelsast í gamla
daga. Én það gerir ekkert, það gerir ekk-
ert, hér er margt á seyði og þú skalt vera
óhræddur um að nota stór orð, Matthías
minn. Ég skrifa grein í Tímann á morgun
um Þorvald og þar verða stór orð, þið meg-
ið hafa ykkur alla við á Mogganum!" Og
Matthías bætir við, — ekki að orsakalausu
— að „stór orð í því blaði um þessar mynd-
ir, það er eitthvað nýtt".
En frelsunin rann ekki af Guðbrandi á
heimleið, og andans eldfjör hans entist vel
betur en í Tímagrein hans næsta dag. Hún
hefst með orðum hins uppljómaða: „Enginn
veit sína ævina fyrr en öll er!“ „þegar ab-
strakt-málverkin komu manni fyrst fyrir
sjónir, varð andlit manns allt að einni spum,
líkt og hjá litlum dreng, sem í fyrsta sinn
sá innmat úr kind og spurði: Hvað er nú
þetta! Á að éta þetta? — Það verður spenn-
andi!“ En sjónin þarf sinn tíma. Líka þarf
hún að aðiagast kringumstæðum. Og nú er
svo komið, að maður er farinn að sjá sam-
spil í þessum samstillingum lita og lögunar,
og eru slík málverk nú tekin að orka á
mann, máttug og heillandi. — Og aldrei
hefur maður á abstrakt sýningu fundið þetta
betur en á núverandi sýningu Þorvalds
Skúlasonar, að hér er ekki lengur um við-
leitni, leit að túlkunaraðferð að ræða, held-
ur er það orðið staðreynd, að form það fyr-
ir fegurðartjáningu [svo], sem nú blasir við
á veggjum Listamannaskálans, er þess
megnugt að snerta strengi í bijóstum manna
og valda hrifningu, — og þráin eftir því,
að geta átt kost á að hafa einnig þessa
nýsköpun hið næsta sér, er tekið að verða
manni að þörf — jafnvel að ástríðuf1 (Let-
urbr. hér.)
Á Alþjóðlegum Vettvangi
Árið 1949 var að tilhlutan bandaríska list-
fræðingsins dr. Alfred Frankfurters og hins
nafntogaða Wildenstein Gallerys í New York
stofnað til alþjóðlegs vals listamanna sem
þóttu standa í fremstu röð, hver á sínu sviði.
Stofnun þessi nefnist The Intemational Hall-
mark Art Award. Eftir val dómnefndar og
kaup listaverkanna eru þau send á miklar
farsýningar um nær fjörutíu leiðandi Iista-
söfn Bandaríkjanna, þar sem aðsóknin hefur
numið hálfri annarri milljón manna. Árið
1960 var efnt til fimmta alþjóðlega valsins
— Fifth Intemational Hallmark Art Award
—, og var dómnefndin skipuð fjórtán safn-
mönnum og listfræðingum frá tíu löndum,
þeirra á meðal svo frægra sem James Swee-
ney frá Bandaríkjunum, Amold Rudlinger frá
Sviss, Donald Buchanan frá Kanada og Jul-
ius Strazynski frá Póllandi. Er skemmst frá
því að segja, að einn þeirra sem valdir vom
var Þorvaldur Skúlason, en aðrir úr fremstu
röð listamanna austan hafs og vestan. Það
verk Þorvalds sem kejrpt var til Hallmark-
sýninganna heitir Komposition, málaði 1958,
og er eitt af afdráttarlausustu strangflatar-
verkum hans frá þvf skeiði. Gmnnur þess
er dimmblár, en rofinn af gulum og gagn-
verkandi þríhymingsgeislum sem valda
sterkri þenslu, innri átökum, en þó í skeflum
skipulegrar heildar. Var Þorvaldur aðeins
annar tveggja sem valdir vom, er unnu í
slíkum hreingeómetrískum stíl, og sýnir það
með öðm hversu framarlega hann þótti
standa á þvi sviði meðal málara sextán landa.
Um slík verk segir dr. Alfred Frankfurter í
formála að bók sem gefin var út um vaiið
og sýningamar, og hefur eftir vini Picassos,
Leo Stein: „Ef þú segist skilja gömlu meistar-
ana, en skiljir hinsvegar ekki nútímalistina,
— ja, þá skilur þú gömlu meistarana ekki
heldur!" Og það er sannmæli að því leyti,
að gmndvallar myndhugsun, spenna rúms,
lita, flata og byggingar, er enn ein og söm.
Slíkur þrándur sem smæð og einangmn
landsins hefur verið íslenzkum listamönnum
— og jafnvel hinum beztu — tii alþjóðlegrar
viðurkenningar, mætti í fljótu bragði undrast
þessa fundvísi dómnefndarinnar. En ástæðan
er sú, að hann var einmitt staddur á alþjóðleg-
um vettvangi. Árið 1958 efndi hið virta sýn-
ingarhús, Galerie Greuze í París, til sýningar
á norrænni samtimalist, og það var þar sem
dómnefndinni varð staldrað við verk Þor-
valds.
Það hefur oft komið fyrir á ferii Þorvalds
Skúlasonar, að rétt sem fólk er að átta sig
á ríkjandi stílbrigði hans og sækjast eftir
verkum af þeim toga, sveigi hann af leið.
Það var ekki lítið ramakvein sem sumir aðdá-
endur hans ráku upp þegar hann hvarf frá
húsa- og hafnarmyndum sínum inn í heim
abstraktmálverksins á septembersýningarár-
unum. „Ekkert skil ég í honum", sögðu menn;
„loks þegar þessi verk hans eru orðin svo
vinsæl, þá hleypur hann burtu, inn í það sem
enginn skilur og hann aldrei getur selt!“ Og
enn, þegar expressionisku abstraktmálverkin
náðu loks hylli og eftirsókn, hvað gerði hann
þá nema fara út í „sinn þurra hreinflatastíl
sem aldrei nokkur maður mun vilja!“ Og nú,
enn og aftur, þegar alþjóðleg dómneftid hef-
ur sæmt hann þeirri viðurkenningu, að hann
standi hvað fremstur í heiminum á sviði
hreinfiatastílsins, þá lætur hann sér ekki
meira um finnast en svo, að á þvi sama ári
1959-’60, hverfur hann frá honum og inn á
alnýja braut! Hér var með öðrum orðum ekki
verið að beita á krók vinsældanna, heidur
réðu þar allt önnur og dýpri lögmál: klár og
einlæg þörf listamannsins til endumýjaðrar
sjálfstjáningar.
Hringleikir Og Svífandi
Form
Meginbreytingin sem nú verður á
myndsmíð Þorvalds er sú, að formin losna
úr hinu fasta lóðrétta-vogrétta kerfi sínu og
hringskipun tekur við. í stað tignarlegs
strangieikans kemur nú svigmeiri leikur, þar
sem hringstreymi er ráðandi, og oft með
smáu og eggjandi áreiti til þess að skapa
hraða í gangvirki flatarins. Fyrst í stað er
þetta þó mjög hamið, svo sem í verkum frá
árslokum 1959. Þó er þar um miklar form-
breytingu að ræða; fletimir eru smærri, sum-
ir yijaðir, en þó einkum hitt, að þeir spenn-
ast ekki lengur út í endimörk flatarins, held-
ur mynda þar innra og hreyfimikið kerfi.
Þegar frá iíður losnar enn meira um; lit-
formin verða ekki eins mörkuð, né hringskip-
unin eins lokuð. Einkum gerist þetta á mjög
afkastamiklum tíma er hann dvelst í París
veturinn 1961-’62 — og sem fyrr á Mont-
pamasse —, en frá þvi skeiði er álitlegur
fjöldi mynda með hreinni hringskipun. Aug-
ljóst var að strangflatarstíllinn var hér allur,
enda heimurinn ekki samur og fyrr, með
geimflaugum sínum og óðfluga víddum í stað-
inn fyrir jarðbundna kyrrð.
Svo sem önnur umhvörf í verki Þorvalds,
höfðu þessi_ einnig gert boð á undan sér. I
Listasafni íslands er til verk frá árunum
1957-’58 þar sem fletinum er skipt í fjögur
meginform, tvö rauð og tvö gul, á bláum og
hvítum grunni, og er gerð þeirra nánast
trapizulaga og þannig fyrir komið, að þau
era orðin dýnamisk, hreyfikennd, í andsælis
rás. Breytingin sem næst gerðist lá þó ekki
aðeins í því, að sveigð hreyfiform tækju við
af hinum statisku, heldur varð sjálft mynd-
eðlið annað. Sé litið á hringskipun í málverk-
um fyrri alda, hvort heldur er í Tyrkneska
baði Ingres, Sirkusi Seurats — eða lengra
aftur í grískum kermálverkum —, kemur
femskonar eðli slíkrar myndgerðar víðast
fram. í fyrsta lagi er það fylgni formanna;
þau draga hvert annað með sér, grípa í það
næsta, og þannig koll af kolli í samfelldri
keðju. í öðra lagi skapar slíkt ekki full-
nægju, nema beitt sé rýtmiskri endurtekn-
ingu í smærri aukastefjum verksins, sem
augað greinir að vísu, en veit þó fremur af
en sér sem hluta heildar. í þriðja lagi virðist
hringskipun því aðeins eggjandi og áhrifarík,
að hún búi yfir vissri hættu sprengingar, sem
getur bæði verið litræns eðlis eða falizt í því
að ákveðið form — eins og hvíti leifturborð-
inn í Sirkusi Seurats — kljúfi sig út úr og
hóti að fara sína eigin leið. Og loks getur
hringskipun myndað mjög mismunandi hrað-
kennd („cyclical tempo"), þ.e. að formendur-
tekningin getur verið hæg eða snögg eftir
lengd þeirra, bili, andstæðum lita eða fylgni
þeirra. Kerfi þetta þekkja raunar allir íslend-
ingar — og sennilega þjóða bezt — að hring-
hendum háttum kveðskapar. Þar gilda um
flest hin sömu lögmál: rýtminn er í kveðand-
inni, lokun formsins í ríminu, liturinn í
hljómblæ orðanna.
Það var jafnan háttur Þorvalds að halda
ekki sýningar á verkum sínum fyrr en ákveð-
ið breytingarskeið væri um garð gengið.
„Hver sýning mín er nokkurskonar uppgjör,“
segir hann við blaðamann á opnunardegi
næstu stórsýningar sinnar í Listamannaská-
lanum, þann 22. september 1962. Þar hafði
hann 59 verk og flest frá umliðnum þremur
árum, þótt sum væra sótt lengra aftur. Kom
þar fram sú feiknarlega breyting sem gerzt
hafði síðan um haustið 1959, er hin föstu,
statisku form vora leyst úr læðingi og hið
dýnamiska hreyfiafl lagði undir sig mynd-
flötinn. „Verk Þorvalds Skúlasonar hafa nú
öðlazt þann mikilfengleik, sem aðeins er að
finna í sígildum listaverkum. Þau eru áhrifa-
mikil, þrangin spennu, og andstæðum teflt
saman á miskunnarlausan hátt. Krafturinn
ljómar frá þessari sýningu," skrifar Valtýr
Pétursson í Morgunblaðinu. Af umsögnum
annarra blaða er ekki annað að sjá en mönn-
um sé orðið það ljóst, að Þorvaldur Skúlason
, fari fremstur og mestur í samtíðarlist okkar
og sigli háan byr á alþjóðlegan mælikvarða.
Jafnvel lesendadálkarnir hafa orðið hljótt um
„alheimssamsæri" og spillingu æskunnar af
hans völdum. Og nú bregður einnig svo við,
að myndir hans seljast: Þorvaldur segir við
blaðamann að sér sé orðið um og ó hvað
hann sé orðinn vinsæll, og f orðunum felst
keimur af gráu skopi Steins þegar hann orti
um
Þau bláköldu sannindi, að allt, sem innt er
af hendi,
í öfugu hlutfalli borgast við gildi þess!
Á þessu skeiði tók Þorvaldur þátt í mörg-
um sýningum sem kynntu hin nýju verk
hans, í Lousiana-safninu á Sjálandi 1962, í
Colby Collage Art Museum í Bandaríkjunum
1965, í SVEA-galleriet í Stokkhólmi á sama
ári, og hér heima heiðraðu menntaskólanem-
endur í MR þennan frumkvöðul íslenzkrar
samtíðarlistar með því að efna til veglegrar
yfirlitssýningar á verkum hans í Casa Nova
haustið 1967. Ótaiin er þá þátttaka hans hér
heima f haustsýningum FÍM og sjálfstæð
sýning í Bogasal Þjóðminjasafnsins í marz
1967, þar sem hann sýndi 21 nýja mynd og
flestar allstórar. Þar kom í fyrsta sinn fram,
að hann var að leggja hringskipunar- og
svifformið fyrir róða og taka upp enn nýjan
hátt, storm- eða þytmyndirnar, sem ég kalla
svo, og sem helga næsta og síðasta skeiðið
á þessari mögnuðu umbreytingaröld í ævi
hans.
Höfundur er listfræöingur
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. JÚNl 1988 11