Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1988, Blaðsíða 17

Hollendingurinn sór íallra djöfla nafni, aðhann skyldisigla íófæru veðri fyrirhöfða einn,jafnvelþótt hann yrði að sigla
til efsta dags — og djöfullinn tók hann á orðinu.
stígur á land og binst vináttuböndum við
kaupmann nokkum skoskan er verður á
vegi hans, selur honum demanta gegn
hlægilegu verði, og þegar honum berst til
eyma að viðskiptamaður hans eigi fagra
dóttur, þá biður hann um hönd hennar.
Verða þessi kaup einnig með þeim. Því
næst birtist heimili Skotans á sviðinu, stúlk-
an væntir brúðgumans kvíðin í hjarta. Henni
verður oft litið með angurværð á stórt mál-
verk og bliknað er hangir uppi í stofunni
og getur þar að líta fagran mann, búinn
spænsk-hollenskum klæðnaði; það er gam-
all erfðagripur og að sögn ömmu hennar
trú eftirmynd Hollendingsins fljúgandi eins
og hann var ásýndum þegar hann sást í
Skotlandi fyrir einni öld, á dögum Vilhjálms
konungs af Óraníu. Þessu málverki hafa
einnig fylgt þau vamaðarorð, að konur inn-
an fjölskyldunnar skyldu vera á varðbergi
gagnvart fyrirmyndinni. Einmitt þess vegna
hefur stúlkan allt frá bamæsku geymt í
hjarta sér andlitsdrætti mannsins ógnvæn-
lega. Þegar nú Hollendingurinn fljúgandi
gengur í raun inn gólfíð holdi klæddur
bregður stúlkunni í brún; en ekki af ótta.
Einnig hann hrekkur við er hann lítur mynd-
ina. Þó tekst honum að koma í veg fyrir
að nokkrar grunsemdir vakni þegar honum
er frá því skýrt hvern mann hún sýni; hann
hlær að hjátrúnni, gerir sjálfur gys að Hol-
lendingnum fljúgandi, gyðingnum eilífa á
úthafinu; þó tekur hann ósjálfrátt að lýsa
því angurværum rómi hvemig skipherrann
þurfi að líða hinar fáheyrðustu þrautir á
ómælanlegri sjávarauðninni, að líkami hans
sé ekkert annað en líkkista af holdi og sálu
hans leiðist þar, að lífíð stjaki honum frá
sér og einnig dauðinn vísi honum á bug:
líkt og tómri tunnu sem öldumar kasta
hver til annarrar og aftur til baka í hæðni,
þannig sé hinum vesæla Hollendingi slöngv-
að milli lífs og dauða, hvorugt vilji af honum
vita; þjáning hans sé jafn djúp sjónum sem
hann hrekst um, skip hans án akkeris og
hjarta hans án vonar.
Ég held að brúðguminn hafi lokið ræðu
sinni nokkum veginn á þessum orðum.
Brúðurin virðir hann fyrir sér alvarleg í
bragði og skotrar augunum við og við á
málverkið. Það er því líkt sem hafí hún
komist að leyndarmáli hans og þegar hann
síðan spyr hana: Katharina, viltu vera mér
trú? svarar hún ákveðin: Trú fram í dauð-
ann. A þessum stað man ég að var hlegið
og kom sá hlátur ekki að neðan, úr Helvíti,
heldur að ofan, frá Paradís. Þegar ég leit
upp kom ég auga á unaðsfagra Evu sem
horfði tælandi á mig stórum, bláum augum
sínum. Handleggur hennar slútti út yfir
svalirnar og í hendi sinni hélt hún á epli,
eða öllu heldur appelsínu. En í stað þess
að bjóða mér annan helminginn á táknræn-
an hátt gerði hún sér lítið fyrir og kastaði
einfaldlega berkinum í höfuð mér. Viljandi
eða óviljandi? Það langaði mig að vita. En
ég varð ekki lítið hissa, þegar ég steig upp
í Paradís til þess að efla kunningsskapinn,
að fínna þar fyrir bjartleita stúlku og
blíðlega sem var undurmjúkvaxin og kven-
leg, ekki grönn en þó fíngerð eins og krist-
all, ímynd húsaga og hrífandi þokka. Það
var einungis um efrivörina, vinstra megin,
að eitthvað teygðist eða fremur hringaðist
líkt og halakom á sandeðlu að mjakast
burt leiðar sinnar. Það var leyndardóms-
fullur svipdráttur, sem maður reyndar var
ekki vanur að fínna í fari hinna hreinu engla
né hjá ljótum djöflum. Þessi svipdráttur
merkti hvorki gott né illt, heldur aðeins
vonda samvisku; það var bros eitrað af skiln-
ingseplinu sem munnurinn hefur gætt sér
á. Þegar ég sé þennan drátt á mjúkum og
rósrauðum meyjarvörum, þá finn ég
krampakenndan titring fara um varir sjálfs
mín, titrandi löngun til að kyssa þær varir;
líkur sækir líkan heim.
Ég hvíslaði því í eyra stúlkunnar fögru:
Ungfrú! Mig langar til að kyssa þig á munn-
inn.
Hvort nú væri, herra minn, það er góð
hugmynd! var svarið sem snöggt, hljóm-
fagurt og heillandi ómaði frá hjartanu.
Nei, en — söguna sem ég hafði í hyggju
að segja hér í heild, og átti Hollendingurinn
fljúgandi aðeins að vera umgjörð hennar,
hana mun ég nú láta ósagða. Þannig hefni
ég mín á þeim sem teprulegir eru og svolgra
þess háttar sögur í sig af unaði, og eru frá
sér numdir niður að nafla, já og enn lengra
niður, skammast síðan út í sögumann, fitja
upp á nefið í annarra hópi og úthrópa hann
sem siðleysingja. Þetta er góð saga, eins
gómsæt og sykurleginn ananas, eða ný
styijuhrogn, eða sveppur í búrgúndarvíni,
og væri notaleg lesning eftir bænastundina;
en af hefndarfýsn og í refsingarskyni fyrir
ósanngimina áður, þá mun ég láta hana
ósagða. Hérna set ég því langt þankastrik —
Þetta strik merkir svartan legubekk, og
á honum gerðist sagan sem ég ekki segi.
Sá saklausi verður að þjást með þeim seka,
og mænir nú mörg góð sálin á mig bónar-
augum. 0 jæja, ég vil trúa þeim sem betri
eru fyrir því, að aldrei fyrr hefur nokkur
kysst mig jafn ofsafengið og þessi gullin-
hærða hollenska stúlka, og að hún sigraðist
glæsilega á þeim hleypidómum sem ég fram
að því hafði borið í bijósti gagnvart ljósu
hári og bláum augum. Nú fyrst varð mér
ljóst hvers vegna skáld eitt á Englandi líkti
þess háttar dömum við frostkalt freyðivín.
Undir ísköldum hjúpnum leynist heitasti
safínn. Það er ekki til neitt sem ertir bragð-
skynið meir en andstæðan milli kuldans
ytra og glóðarinnar innra, sem funar upp
hömlulaus og ölvar og hrífur ómótstæðilega
hinn sæla víndrykkjumann. Já og miklu
heldur en í dökkhærðu dömunum brenriur
gimdarloginn í margri helgimyndinni,
rósamri á yfirborðinu, með gullslegið dýrð-
arhár, blá himinaugu og frómar hendur líkar
liljum. Ég þekki gullinhærða stúlku frá einu
hinna bestu heimila í Niðurlöndum er stund-
um yfirgaf höllina sína fögru við Suðursjó,
kom á laun til Amsterdamborgar og fór þar
í leikhús, kastaði appelsínuberki í höfuðið á
hveijum þeim sem henni hugnaðist, og eyddi
stundum meira að segja svallsömum nóttum
á gistihúsum sjómanna, hollenska Messa-
línu.
— Þegar ég sneri að nýju til leikhússins
var einmitt á fjölunum síðasta atriði leikrits-
ins, þar sem kona Hollendingsins fljúgandi,
frú Hollendingurinn fljúgandi, fómar hönd-
um í örvæntingu á háum sjávarhamri meðan
lánlaus bóndi hennar er á hafínu, á þilfari
hins voveiflega skips síns. Hann ber ást til
hennar og vill yfirgefa hana svo hann leiði
hana ekki í glötun og hann trúir henni fyr-
ir skelfilegum örlögum sínum og þeirri
hræðilegu bölbæn er á honum hvilir. Hún
hrópar aftur á móti hárri röddu: Ég var þér
trú til þessarar stundar og ég veit um ör-
ugga leið til þess að reynast þér trú fram
í dauðann!
Um leið og hún mælir þessi orð, þá steyp-
ir konan trúlynda sér í sjóinn, og nú er for-
dæming Hollendingsins fljúgandi einnig á
enda, hann er hólpinn, og við sjáum hvem-
ig draugaskipið sekkur í hyldýpi hafsins.
Boðskapur leikritsins er sá til kvennanna,
að þær skuli gæta sín á því að giftast ekki
neinum fljúgandi Hollendingi; og við karl-
mennimir komumst að raun um það af þessu
leikriti, hvernig kvenfólkið leiðir til þess,
þegar best lætur, að við förumst.
E R L E N D A R
B Æ K U R
GUÐBRANDUR SIG-
LAUGSSON tók saman
IM NM IS » . I ,SMC v
Hl Nin JA.MI s
I iii Smn soi
l’( )S M()\
HENRY JAMES:
THE SPOILS OF POYNTON
David Lodge sá um útgáfuna og ritar
inngang
Skýringar eftir Patriciu Crick
Penguin Books
Frú Gereth er þess fullviss að Fleda Vetch
verði fyrirtaks tengdadóttir. Hún rær að
því öllum árum að Owen sonur hennar felli
hug til stúlkunnar en sá maðkur er í mys-
unni að hann er í tygjum við aðra. Móðir
hans er ekkja. Eiginmaður hennar og hún
söfnuðu að sér dýrmætum hlutum og hús-
gögnum sem sonurinn skyldi erfa þegar
hann kvæntist. Frú Gereth hefur illar bifur
á stúlkunni sem Owen er lofaður og sökum
þess að hún telur hana ekki verðuga dýr-
gripanna flytur hún þá í burtu úr húsinu.
Fleda Vetch verður æ meira í sviðsljósinu
og er elskuð af Owen. Fleda á aftur á móti
erfitt með að endurgjalda ástina. Má vera
það sé reynsluleysi eða taugaveiklun,
kannski helgi siðgæðisins.
Þessa sögu skrifaði James skömmu fyrir
síðustu aldamót. Hann greinir frá því í for-
mála hver kveikjan að henni var, en honum
var sögð saga af móður sem sneri baki við
syni sínum í því augnamiði að hún eignað-
ist verðmæti sem eiginmaður hennar skildi
eftir sig. I rás tímans tók þessi frásögn á
sig blæ listaverks og er The Spoils of Poyn-
ton afraksturinn.
BARBARA VINE:
A FATAL INVERSION
Pengiiin Books
Fyrir þau Adam, Rufus, Shiva, Vivien
og Zosie var sumarið 1976 afdrifaríkt.
Atburðir sem áttu sér stað í litlu þorpi úti
á landi urðu þess valdandi að leiðir þeirra
skildu og var ákveðið að þau reyndu að
forðast hvert annað. Tíu ár liðu. Þá fundust
jarðneskar leifar konu og barns í hundagraf-
reit á landareign sem áður var í eigu Adams.
Við það heijaði martröð á alla sem hlut
áttu að máli og líf einstaklinganna tekur
breytingum.
A Fatal Inversion er reyfari sem heldur
manni föngnum. Það er ekki fyrr en að
afloknum lestri sem hægt er að anda létt-
ar. Strax á fyrstu síðum kemur það fram
að morð var framið þetta góða sumar, en
hvert fómarlambið var, og hver morðingi
var kemur ekki í ljós fyrr en að síðustu.
Annars er ekki vert að fara náið út í það
því nokkuð spillist ánægjan viti maður fyrir
víst hvað og hvernig allt gerðist. Þetta er
afbragðsbók með bráðsnjöllum endi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11.JÚNÍ1988 17