Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1988, Blaðsíða 15

ur við Yngvari með mikilli sæmd. Yngvar
lést árið 1041 að tali sögunnar og Þingeyra-
annáls (sem sumir kalla Konungsannál), og
er þá liðin meira en hálf öld frá því að
Valdimar tók kristni. Nú telja sumir að
kristnitaka Rússa hafi raunar gerst ári
síðar, enda verður henni minnst í Bretlandi
árið 1989 með því móti að þá koma út í
enskri þýðingu þær Yngvars saga víðförla
og Eymundar saga, en hún fjallar um
norskan víking, Eymund Hringsson frá
Hringaríki, sem fer austur í Garðaríki og
gerist landvamarmaður Jarisleifs Valdi-
marssonar konungs í Hólmgarði. Einsætt
er að höfundur Eymundar sögu hefur ekki
skóla, um fjölskyldustærð og bára saman
svör þeirra og 2.776 kvenna, sem ekki höfðu
iðkað slíkar íþróttir. Niðurstöðumar vora
að sögn Albrights: Enginn munur.
En vissulega geta íþróttaiðkanir haft
neikvæð áhrif á frjósemi. Læknar leggja
til, að íþróttakonur, sem gengur erfiðlega
að verða bamshafandi, sleppi erfiðum æf-
ingum um skeið. En hitt er umdeildara,
hvort rétt sé að íþróttakonur, sem ekki era
að reyna að verða þungaðar, en verða fyrir
tíðartraflunum af völdum líkamsæfinga,
hljóti læknismeðferð af þeim sökum. Sumir
sérfræðingar mæla með kvenkynshormóna-
gjöf til að koma tíðunum í eðlilegt horf á
þeirri forsendu, að áframhaldandi óregla á
þeim gæti valdið rýmun beina. Enginn tíða-
hringur tákni ekkert estrogen, sem aftur
tengist beingisnun. Aðrir sérfræðingar, og
þ. á m. Harvard-hópurinn, segja, að íþrótta-
iðkanir geri meira en að vega uþp á móti
minnkun estrogens með aukningu efna í
beinum.
Ahrif íþróttaiðkana á fijósemi karla hafa
ekki verið eins vel könnuð. Þær kannanir,
sem gerðar hafa verið, benda þó ekki til
neinna vandkvæða af þeim sökum að geta
böm. Vísindamaður, sem unnið hafði að
slíkum rannsóknum, kvaðst ekki hafa spurt
viðmælendur sína um kynhvötina. „Mönnum
er svo gjamt að ýkja um getu sína hvort
sem er,“ sagði hann.
Sérfræðingar eru nokkum veginn sam-
mála um, að íþróttaiðkanir hafi slíka kosti,
þegar til lengri tíma er litið, að þeir séu
miklu þyngri á metunum en nokkrar tíma-
bundnar hliðarverkanir.
einungis hagnýtt sér Yngvars sögu víðförla
heldur einnig Lífssögu Ólafs helga eftir
Styrmi Kárason prest. Um þessa sögu hefur
snillingurinn Robert Cook skrifað merkilega
ritgerð, en áður höfðu Rússar gert sér mik-
inn mat úr Eymundar sögu, og er þó ýmsu
logið þar og öðram hlutum saman blandað.
Þegar Oddur Snorrason stundar ritstörf
sín í klaustrinu á Þingeyram er þar einnig
annar maður sem bregður ljóma yfir hún-
vetnskar menntir um þessar mundir. Hann
hét Gunnlaugur Leifsson (d. 1219) og orti
bækur á latínu eins og reglubróðir hans,
og era þó framsamin verk hans einungis til
í þýðingu: Jóns saga helga, Þorvalds þáttur
víðföria og Ólafs saga Tryggvasonar (brot).
Á hinn bóginn lét hann sig ekki muna um
að snara Merlínusspá úr latínu; þýðing
Gunnlaugs er undir fornyrðislagi og gerð
af mikilli snilld. Gunnlaugur_ á það sam-
merkt með Oddi að skrifa um Ólaf Tryggva-
son, sem vann mikið afrek að hyggju Odds:
„En þessi era heiti landa þeirra er hann
kristnaði: Noregur, Hjaltland, Orkneyjar,
Færeyjar, ísland, Grænland."
En Gunnlaugur lét sé ekki nægja að
fjalla um Ólaf konung heldur þótti honum-
skylt að minnast þeirra manna sem fyrstir
Húnvetninga þágu kristni, en það vora þeir
Máni hinn kristni á Holti á Ásum og Þorvald-
ur Koðránsson frá Giljá. Störf Gunnlaugs
heima á íslandi era alkunn, enda á bráðlega
að minnast þeirra eins og skylt er. En hitt
mun hafa liðið úr minni flestra Húnvetninga
að Þorvaldur frá Giljá átti nokkum hlut í
því að gera Rússa að betri og kristnari
mönnum en ella hefði orðið. í Kristnisögu
segir svo frá ævilokum Þorvalds:
Þeir Þorvaldur Koðránsson og Stefnir
Þorgilsson fundust eftir hvarf Olafs kon-
ungs (Tryggvasonar). Þeir fóra báðir
saman víða um heiminn og allt út í Jór-
salaheim og þaðan til Miklagarðs og svo
til Kænugarðs hið eystra eftir Dnjepr.
Þorvaldur andaðist í Rússía skammt frá
Palteskju (þ.e. Polotsk), þar er hann graf-
inn í fjalli einu að kirkju Johannis bapt-
istæ og kalla þeir hann helgan.
Svo segir Brandur hinn víðfðrli:
hef g þar komið
er Þorvaldi
Koðránssyni
Kristur hvíldar lér.
Þar er heilagur grafínn
í háfjalli
upp í Drafni
að Jóanskirkju.
Gröf Þorvalds er löngu týnd, og Palt-
eskjubúar muna nú ekki lengur, hvar
moldir hins helga manns era geymdar.
Um Brand hinn víðförla er fátt vitað
nema það sem ráðið verður af vísutetri
hans: maðurinn hefur komið til Rússlands
og vitjað grafar ferðmanns frá Giljá; hitt
er einnig augljóst að Brandur hefur verið
eitthvert lélegasta skáld þjóðarinnar fyrir
1200, þótt honum tækist að koma býsna
miklum fróðleik fyrir í fáum vísuorðum.
Þorvaldur viðförli, Brandur víðförli,
Yngvar víðförli, Eiríkur víðförli (sem
Eiríks saga er af) og ekki má gleyma
Oddi víðförla og Herkúlesi víðförla í fom-
um sögum.
Brandur getur þess ekki hinn víðförli
hverja leið hann fór til Rússlands. Fór
hann fyrst tii Miklagarðs og síðan fyrir
Svartahaf og upp eftir ánni Dnjepr eins
og Þorvaldur gerði? Eða valdi hann sér
sömu leið og ýmsir Svíar tóku: þvert yfír
Eystrasalt og síðan eftir vatnaleiðum
Rússlands eð skipaburði milli fljóta? Ella
fór hann þá leið, sem vikið er að í fom-
skrá einni:
Af Jótlandi er fæti farið um Saxland
og Frakkland, um Langbarðaland til
Rómaborgar. Af Saxlandi er farið fæti
til Ungaralands, og þaðan hvort er
vill í Garða austur eða út í Grikkland
til Miklagarðs borga og svo til Jórsala.
Ekki virðast Noregsmenn hafa lagt jafn
dijúgan skerf til rússneskrar kristni og ís-
lendingar, enda er ástæðulaust að trúa
Oddi Snorrasyni um trúboð Ólafs Tryggva-
sonar þar eystra. Þó hafa Norðmenn unnið
afrek, sem ekki skal úr minni líða. í langri
harmsögu af flóttamönnum austan að, skipa
Normenn sérstakan heiðurssess, því að þeir
vora fyrstir allra þjóða á Vesturlöndum að
líkna slíku fólki. Hér skal vitna í Hákonar
sögu gamla eftir Sturlu Þórðarson í skrá
jifír velgerðir konungs:
Til hans komu margir Bjarmar er flýið
höfðu austan fyrir ófriði Tattara, og
kristnaði hann þá og gaf þeim þann fjörð
er Malangur heitir.
Sturla getur þess ekki berum orðum hve-
nær Bjarmar flýðu fyrir Tötturam, en þó
er hægt að geta sér til um slíkt. Sumarið
1251 fóru sendimenn Hákonar austur til
Garðaríkis á fund Alexanders konungs af
Hólmgarði. „í þann tíma var ófriður mikill
í Hólmgarði. Gengu Tattarar á ríki Hólm-
garðskonungs." Skömmu síðar flýr Andrés
konungur af Súrdölum (þ.e. Suzdal) vestur
undan Tötturam og lendir þá í Svíþjóð. Vel
má vera að hér sé um sama ófrið að ræða
og þann sem olli flótta Bjarma til Noregs,
þótt að vísu sé dijúgur spölur frá Hólm-
garði norður til Bjarmalands ella frá Súrdöl-
um útnorður þangað. En hvað sem missera-
tali líður, þá má það heita merkilegt smáat-
riði í sögu hins hijáða heims, að Hákon
gamli skyldi ekki einungis veita flóttafólki
frá Bjarmalandi dvalarleyfí í köldum Mal-
angursfirði norður í Finnmörk, heldur einn-
ig kristna þá um leið. Þó þykir sumum mið-
ur að Bjarmar þessir töpuðu þá Jómala,
hinu göfuga goði sem Þórir hundur rændi
forðum eins og frægt er af Ólafs sögu hins
helga.
Höfundur er prófessor við Edinborgarháskóla
Meiriháttar moldviðri
Sandur frá vesturströnd Afríku sópast í stórum stíl yfir
Atlantshaf til Suður-Ameríku
Eins og kunnugt er eiga
velflestar þjóðir Afríku
við hin margvísle-
gustu, torleyst vanda-
mál að stríða, en þó
tekur fyrst steininn úr
að því er varðar Máret-
aníu — allstórt land á
vesturströnd Afríku: Þar er svo komið,
að landið sjálft er að takast á loft og er
á góðri leið með að þyrlast á haf út, þar
sem það dreifist vitt og breitt um botn
Atlantshafs og jafnvel vestur í Karíbahaf
og um austurströnd Suður-Ameríku.
Máretanía Á Hverfanda
Hveli
Á undanfömum fjórum áram hafa
gífurlegir sandstormar heijað þetta land
og stendur sand- og moldarstormurinn
yfír að jafnaði 80 daga ár hvert. Mynd-
ir, sem teknar hafa verið með gervihnött-
um af landinu, leiða í ljós, að hundruð
milljóna tonna af jarðvegi þyrlast út í
veður og vind árlega frá Máretaníu, og
fær þar enginn við neitt ráðið. Öflugir
stormar þyrla sand- og moldarrykinu
hátt í loft upp og bera það út yfir Atl-
antshaf, jafnvel alla leið vestur í
Karibíska haf og til Suður-Ameríku.
Orsakir þessa válega vandamáls era
því miður líka allt of augljósar, ef litið
er á landabréfíð. Máretanía er hluti af
svokölluðu SaAe/-belti, rétt sunnan við
Sahara, og hafa langvarandi þurrkar
heijað landið mjög á síðustu áram;
samtímis gerist það, að eyðimerkursvæð-
in í Sahara taka að teygja sig stöðugt
lengra suður á bóginn.
Það reynist hins vegar mun erfiðara
að finna einhveija viðhlítandi lausn á
þeim mikla vanda, sem þetta hraðvirka
örfok veldur. Það eru þó fleiri Afríku-
og Asíulönd, sem eiga við gífurlegan
uppblástur og gróðureyðingu að stríða,
og hefur sumum þeirra eins og t.d. hinni
olíuauðugu Sádi-Arabíu tekizt einstak-
lega vel að hefta uppblástur og stöðva
framrás og útbreiðslu eyðimerkursvæða.
í Máretaníu horfa málin þó öðravísi við,
því að gróðurlendi landsins hafði um
skeið verið á hröðu undanhaldi, áður en
þurrkaárin og sandstormaplágan skall á
með fullum þunga. Máretönum hefur
fjölgað mikið á undanförnum áratugum,
en fólksíjölgunin hefur svo aftur leitt til
þess, að landsmenn hafa stundað rán-
yrkju og stórlega ofboðið jarðveginum á
hefðbundnum akuryrkjusvæðum lands-
ins. Þegar olíuverð tók að hækka upp
úr öllu valdi í byijun síðasta áratugar,
kom verðhækkunin hvað þyngst niður á
fátækum löndum og vanþróuðum eins
og Máretaníu. Til þess að afla sér eldivið-
ar, réðst landslýður skipulagslaust og
hömlulítið á skóga og kjarrlendi og skildi
þessi svæði eftir nakin og vamarlaus
fyrir uppblæstri. Vindar og viðvarandi
þurrkar hafa síðan verið ráðandi afl í
þessum landshlutum og jarðvegurinn
bókstaflega skóflast burt.
HungursneyðOg
ÚRRÆÐALEYSI
Eftir því sem gróðurfari í Sahel-belt-
inu í norður- og austurhluta Máretaníu
hnignar og jarðvegurinn þyrlast upp í
háloftin, hafa æ fleiri sauðfjárbændur
og nautgriparæktendur á þessum slóðum
orðið að hætta búskap, hafa flosnað upp
og flutt með skylduliði sínu til borga og
bæja landsins í von um einhveija viðun-
andi afkomu í þéttbýlinu. Þessi öfug-
þróun hefur enn stórlega aukið þann
vanda, sem við er að glíma í Máretaníu.
í höfuðborg landsins, Nouakchott, voru
bæjarbúar árið 1960 einungis um
20.000; núna er borgin með um það bil
350.000 íbúa. Önnur afleiðing sand-
stormanna og jarðvegseyðingarinnar er
ört vaxandi vannæring meðal lands-
manna, og er álitið að þriðja hvert máret-
anskt bam þjáist af vannæringu og hörg-
ulsjúkdómum. Sand- og moldarstorm-
amir era svo öflugir og mettaðir ryki,
að þeir era nánast einsog mörghundrað
metra háir veggir til að sjá. Moldarbylj-
imir geta stöðvað alla umferð á jörðu
niðri, komið í veg fyrir að unnt sé að
fljúga milli staða og traflað fjarskipti.
Þá óttast menn mjög, að hið gífurlega
rykmagn sem stöðugt er í loftinu, eigi
sinn þátt í þvi að viðhalda þurrkunum.
Veðurfræðingar víða um heim era
mjög teknir að velta því fyrir sér, hvort
þurrkamir í Sahel-beltinu séu varanlegt
ástand eða hvort vænta megi þess að
aftur taki að rigna þama á þessum slóð-
um og endi verði bundinn á ríkjandi
hörmungarástand.
Úr US News & World Report.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. SEPTEMBER 1988 15