Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.1989, Blaðsíða 11

koma málum sínum í lag og því urðu þau
að varast of mikla eftirgjöf við verkalýðinn
og tilgangslaust væri að fara í allsheijarverk-
föll út af ágreiningsmálum án þess að ræða
formlega við stjórnvöld. Walesa taldi betra
að fara hægar í sakirnar (án þess að breyta
kröfunum) og leysa málin án blóðsútheliinga,
og til þess þyrfti að ríkja eining meðal félags-
manna bæði í kommúnistaflokknum og í Sam-
stöðu áður en gengið yrði til samninga.7
Umbætur í óþökk Sovét-
STJÓRNAR
Þegar á reyndi var meirihluti meðlima
fylgjándi Walesa og samþykkti loks tillögur
hans, en aðrir gagnrýndu hann fyrir að troða
á lýðræði innan Samstöðu. Walesa sagði:
.. Við verðum að beita öðrum aðferðum
en verkföllum til að afnema misréttið ... Við
erum á ystu nöf og megum því ekki taka
áhættu. Margt er hægt að ávinna sér stig
af stigi.“87
Óhætt er að fullyrða að fyrri hluta árs
1981 hafi stjórnvöld reynt að koma til
móts við vilja þjóðarinnar og gefið eftir í
mörgum málum. Þann 16. maí fékk Sam-
staða leyfi til að hefja eigin útvarps- og sjón-
varpssendingar gegnum ríkisfjölmiðlana,
Stanislaw Kania talaði um aðgreiningu
kommúnistaflokksins frá ríkisstjórninni og
vinna þannig hylli almennings, mannabreyt-
ingar áttu sér stað innan flokksins og nýju
blóði var hleypt inn, ritskoðun var minnkuð,
vinnuvika stytt og ríkisstjórnin lofaði aukn-
ingu matarbirgða og tjáningarfrelsi í fjölmiðl-
um var aukið. Kosningar voru innan Sam-
stöðu um sumarið og hún virtist vera að
móta sér stöðugt meiri þörf fyrir að láta að
sér kveða í efnahagsstjórn landsins. Samstaða
og ríkisstjórnin voru jafnvel sammála um að
efla bæri fijálst framtak og sjálfstjóm fyrir-
tækja þegar, í júní 1981, Sovétmenn gagn-
rýndu pólsku ríkisstjórnina fyrir mistök þeirra
að hafa ekki getað brotið gagnbyltingaröflin
(Samstöðu) og áhrif heimsvaldasinna á bak
aftur, eins og þeir orðuðu það.9
Pólsk stjórnvöld voru nú undir þrýstingi
Sovétríkjanna og efnahagurinn fór stöðugt
versnandi, spenna jókst milli yfirvaida og
Samstöðu þegar verð á brauði var hækkað
og matvælaskortur gerði vart við sig um
haustið. Jaruzelski hershöfðingi tók völdin
af Stanislaw Kania sem aðalritari kommún-
istaflokksins um haustið 1981 og hafði hann
einnig embætti forsætisráðherra og varnar-
málaráðherra. Um leið tóku yfírvöld harðari
afstöðu gagnvart öllum umbótakröfum og
hvarvetna voru kröfugöngur leystar upp með
valdi. Samstaða var nú búin að móta sína
eigin stefnu í efnahagsmálum og lýst yfir
möguleika á samvinnu við kommúnistaflokk-
inn í stjórnmálum, en yfirvöld svöruðu því
með nýjum lögum um verkföll, efnahagsum
bætur, verkalýðsfélög og lýðræðisleg réttindi
menntastofnana, lög sem Samstaða gat ekki
sætt sig við. Víða kom til mótmæla vegna
matvælaskorts og lögreglan hóf herferð gegn
áróðursstarfsemi Samstöðu, þingið afnam
verkfallsrétt verkamanna 31. október (þótt
Walsea hafi þá verið andvígur verkföllum)
en ríkisstjórnin bauð Samstöðu að taka þátt
í ráðgefandi hópi þar sem útlit var fyrir mik-
ið neyðarástand um veturinn. Á sumum stöð-
um í landinu héldu verkföll áfram þrátt fyrir
tilraunir Walesa og kirkjunnar til að fá verka-
menn til að halda áfram vinnu og stjórnvöld
brugðust hart við. Augljóst var að einhvers
konar herstjórn var í uppsiglingu.10
HerlögIGildi
Jaruzelski skipaði nokkra hershöfðingja
ráðuneyti sitt og sendi hermenn út á lands-
byggðina til að endurskipuleggja héraðs-
stjórnir og fyrirtæki. í lok nóvember gerði
herinn árásir á bækistöðvar nokkurra hreyf-
inga sem eru innan Samstöðu og leysti upp
samkomur, og áður en Samstaða náði að lýsa
yfir allsheijarverkfalli var herinn búinn að
taka öll völd í landinu.
Walesa sagði að ríkisstjórnin hafi með að-
gerðum sínum eyðilagt alla möguleika á
áframhaldandi viðræðum og þann 13. desem-
ber 1981 ríkti hernaðarástand í Póllandi og
herlög voni tekin í gildi. Verkalýðshreyfingar
og önnur samtök voru leyst upp og gerð ólög-
!eg, um 6.000 manns voru handteknir (einnig
allir leiðtogar Samstöðu) með ofbeldi og
grimmd, og tugir manna féllu og særðust í
átökum við herinn. Öll uppbygging Samstöðu
var brotin niður, eignir og skjöl gerð upptæk
og hún var svipt öllum umbótum sem hún
hafði áður fengið. Herforingjar tóku við öllum
helstu lykilstöðum í landinu, samgöngur voru
takmarkaðar, útgöngubann var í gildi og
andstæðingar hinnar nýju herstjórnar áttu
yfir höfði sér refsingu herdómstóla og jafnvel
dauðarefsingu. Jaruzelski sagði sjálfur að
hann hafi lýst yfir hernaðarástandi vegna
þess að þróun mála hefðu tekið hættulega
stefnu, að fámennur hópur innan Samstöðu
ætlaði ser að breyta samtökunum í stjórmála-
samtök og útrýma sósíalismanum í landinu
Hershöfðinginn bað verkalýðinn að hafa trú
Það sem kommnúnisminn í Póllandi gat aldrei lamið niður: Ung stúlka á fjölda-
fundi heldur á loft tákni trúar sinnar, Kristi á krossinum.
á sér en andstaðan gegn honum jókst með
hve.ijum degi.11
Án nokkurs vafa hefur innrás Sovétmanna
vofað yfir Póllandi í lok árs 1981 og reyndar
var Pólland undir þrýstingi annarra Varsjár-
bandalagsríkja sem töldu Samstöðu vera al-
varlega ógn við kommúnismann í A-Evrópu,
þannig að Jaruzelski sá sig tilneyddan ti! að
grípa til aðgerða.
A árinu 1982 hækkaði verð á flestum nauð-
synjavörum, rafmagnsverð tvöfaldaðist, verð
á eldsneyti, sykri, mjólk og kjötvörum þrefald-
aðist og verð á osti fimmfaldaðist. Ríkisstjóm-
in reyndi þó að gæta hófs í verðhækkunum
af ótta við félagslega ólgu og tilraunir henn-
ar til að ræða við hinn hófsamari arm Sam-
stöðu, aðallega Walesa, fóru út um þúfur.
Walesa (sem sat í gæsluvarðhaldi) neitaði að
ræða við yfírvöld nema allir leiðtogar Sam-
stöðu yrðu látnir lausir úr fangelsi. Um vorið
gerði kaþólska kirkjan tilraun til að fá stjórn-
völd til að sleppa meðlimum Samstöðu og
endurskipuleggja hreyfinguna án stjómmála-
legra markmiða og hinna róttæku ráðgjafa
hennar. Ef til vill hefur beiðni kirkjunnar
borið árangur því smátt og smátt slakaði
herstjórnin á spennunni, en þar hafa mestu
ráðið um mistök herstjómarinnar við að koma
lagi á efnahagsvandamá! ríkisins og vonir
Jamzelskis um að vestræn ríki myndu líta
framhjá ástandinu í landinu og útvega Pól-
veijum ný lán urðu að engu. En tilslökunin
í byijun sumars hafði einungis í för með sér
fleiri mótmæli og verkföll. Ríkisstjórnin úti-
lokaði samningaviðræður við Samstöðu og
bannaði samtökin í október 1982, en kirkjan
fékk því þó framgengt að Walesa yrði sleppt
úr varðhaldi, að herlögum var aflétt í nóvem-
ber og ekki voru öllum föngum gefnar upp
sakir fyrir andófið. Sýndarréttarhöld vom
haldin yfir leiðtogum KOR (m.a. Jacek Kuron
og Adam Michnik) og öðrum róttækum Sam-
stöðumönnum. En tilgangurinn var augljós-
lega sá, að bæla niður alla íhlutun Samstöðu
í stjórnmál.12
Kommúnisminn Styrkur í
Sessi
Herlögin vom ekki alveg afnumin fyrr en
á þjóðhátíðardegi Pólveija 22. júlí 1983, þeg-
ar Jarazelski tilkynnti þjóðinni að hann hefði
leyst upp herstjómina að fullu. Aðeins hluti
pólitískra fanga var látinn laus og pólska
þingið setti á fót sérlög sem áttu að gilda til
ársloka 1985 og þau mæltu svo fyrir, að
hver sá sem tæki þátt í ólöglegum samtökum
ættu yfir höfði sér þriggja ára fangelsi. Einn-
ig var ritskoðun aukin og menningarstarfsemi
takmörkuð.
Fulltrúar kirkjunnar mótmæltu harðlega
hinum nýju lögum og töldu hina pólsku kirkju
standa á styrkum fótum eftir heimsókn páf-
ans í júní, en yfir fjórðungur allra Pólvetja
hlýddi á messur hans og ræður, jafnve! þótt
honum hafði verið bannað að koma nálægt
borginni Gdansk og hann lýsti yfir stuðningi
sínum við Samstöðu og þá sem beijast fyrir
auknu lýðræði í þjóðfélaginu. Walesa fékk
aftur starf sem rafvirki við Lenin-skipasmíða-
stöðina en hann hefur síðan verið undir stöð-
ugu eftirliti yfirvalda og að hans mati vom
hin nýju lög enn verri en herlögin. Samstaða
starfaði sem neðanjarðarhreyfing frá því hún
var bönnuð 1981 og viðurkenndi Walesa sem
óumdeilanlegan leiðtoga sinn, og efnahagur
landsins hélt áfram að versna sakir gagn-
lausra aðgerða ríkissjómarinnar, á sama tíma
og mannréttindi vora fótum troðin. Því var
ekki laust við að verkamenn missu alla trú á
kommúnismanum.13
Síðan Samstaða var bönnuð með lögum
hefur miðað hægt áfram í viðræðum hennar
WYBORY?

■ f- |
Neðanjarðar útgáifa ýmisskonar hefur blómstrað og þar ber mikið á and-sovézk-
um skoðunum. Bæklingarnir, sem hér er mynd af, eru frá Brésnev-tímanum. A
forsíðunni til vinstri stendur: „haltu þig heima Brésnev og kjóstu sjálfan þig“,
en hinn bæklingurinn heitir: „Keisaraynjan og spegillinn. “
og stjómvalda: stjórnvöld neita að ræða við
hinn róttækari arm Samstöðu, einungis hinn
hægfara arm með Lech Walesa og kirkjuna
í fararbroddi. Því hafnaði Walesa og neitaði
að ræða við stjórnvöld nema Samstaða yrði
lögleidd, en því vísuðu stjórnvöld á bug. En
aðalhindmnin fyrir því að viðræður um endur-
bætur gætu hafist var sú að Samstaða hafði
ekki hlotið opinberlega viðurkenningu og
þjóðin trúði því ekki að ríkisstjórnin væri
reiðubúin að bæta fyrir misgerðir sínar:„Þess
vegna setjumst við ekki að samningaborðinu
nema sem fijálsir menn, samþykkjum ekki
hugmyndir stjórnarinnar án umræðu heldur
áskiljum við okkur rétt til að breyta þeim,
fá að taka þátt í mótun þeirra, ekki sam-
kvæmt einhveiju skömmtunarkerfi, heldur
samkvæmt því sem þjóðin úrskurðar.“H
Stjórnkerfið Ér Úrelt
Jaruzelski hershöfðingi hefur sjálfur sagt
að gagnrýni Samstöðu á dugleysi ríkisstjórn-
arinnar í umbótum og efnahagsmálum væri
réttmæt, og sjálfir valdhafamir hafa viður-
kennt hmn hins sósíalíska efnahagskerfis og
að þeir hafi ekki lengur trúnað þjóðarinnar.
Auk þess hlýtur ða vera alvarlegur brestur í
stjórnkerfinu ef ekki má segja sína skoðun í
ræðu eða riti, fara í verkfall eða stofna sjálf-
stætt verkalýðsfélag. Alþýðan krefst rétt-
arríkis og þótt hún búi við bág kjör, þá vill
hún grundvallarbreytingar; svigrúm til at-
hafna, afnema miðstjórnarvald og taka þátt
í úrlausn vandamála. Það voru stjórnvöld sem
komu ólgunni af stað með óvinsælum aðgerð-
um sínum og með því að reyna ða kljúfa
verkamenn gegn hver öðmm, þá tókst þeim
aðeins að efla óvinsældir sínar og urðu loks
að gefa eftir þegar meirihluti pólskra verka-
manna beitti þau þrýstingi.
Pólsk stjórnvöld telja mikilvægt að þau fái
skuldbreytingu á lánum frá Vesturlöndum,
en erlendu ríkin vilja fyrst af öllu sjá árangur
efnahagsumbótanna og hvort mannréttindi
verði virt að vettugi (það var ekki nóg að
veita öllum pólitískum föngum frelsi í septem-
ber 1986). Og hvort sem yfirvöldin munu
lúta að vilja þjóðarinnar eður ei, þá verður
þeirri staðreynd ekki breytt, að nú á hinum
síðari hluta níunda áratugarins er risin upp
ný kynslóð verkamanna í Póllandi, kynslóð
sem er enn harðari í afstöðu sinni gagnvart
kommúnistastjórninni en sú kynslóð sem stóð
fyrir verkföllum um sumarið 1980. Markmið
hinna yngri meðlima Samstöðu er að upp-
ræta kommúnismann fyrir fullt og allt og
gerbreyta markaðskerfi landsins: „Ungir Pól-
veijar era meðvitað eða ómeðvitað að losa
sig við þau bönd sem binda þá við hefðir og
neyða þá til að umbera þjáningar af sögu-
legri reynslu. Atburðirnir 1980-1981 hafa
vakið upp hjá þeim tilhneigingu til mótmæla
og hreina þjóðernismeðvitund."15
En kommúnisminn var orðinn rótgróinn í
Póllandi þegar Samstöðumenn tóku að viðra
stjórnmálaskoðanir sínar, og þeir töldu nauð-
synlegt að breyta stjórnkerfinu en hjá yngri
kynslóðinni er baráttan nánast orðin að sjálf-
stæðisbaráttu og menn beijast hart fyrir kröf-
um sínum, jafnvel þótt þeir mæti óeirðalög-
reglunni eða verði fangelsaðir án dóms og
laga. Ef þeir vilja vera sjálfstæðir á einhvern
hátt, þá geta þeir ekki orðið það nema bijót-
ast fyrst undan oki Sovétríkjanna; „Sú stað-
reynd, að vð höfum lent undir þessum yfirráð-
um, hefur haft í för með sér að við höfum
beðið skaða á líkama og sál. Pólsk menning
verður ekki endurreist fyrr en við verðum
aftur herrar í eigin húsi og komumst í eðli-
legt, lífrænt samband við meginstrauma
þeirrar menningar sem við emm hluti af.“16
Heimilda og tilvísanaskrá
1. Gatter-Klenk, Júlía: Samstaða nú. Reykjavík
1981, bls. 157.
2. Halecki, Oscar: A History of Poland. London
1983, bls 401.
3. Gatter-Klenk, Júlía: Samstaða nú, bls 147.
4. Hallécki, Oscar: A History of Poland, bls.
401.
5. Asch?rson, Neal: The Polish August. Pengu-
in 1982, Bls. 206-216 og 225-228.
Gatter-Klenk, Júlía: Samstaða nú, bls. 60-61 og
162-163.
6. Gatter-Klenk, Júlía: Samstaða nú, bls. 163.
7. Ascherson, Neal: The Polish August, bls.
262-265.
Kroch, Torben: Polen 1945-1983. Borgen 1984,
bls. 49-53.
8. Dobbs, Michael: Poland: Solidarity: Walesa.
Pergamon 1981, bls. 123.
9. Ascherson, Neal: The Polish August, bls.
265-271.
Macshane, Denis: Solidarity, bls. 124-126.
10. Ascherson, Neal: The Polish August, bls.
279-281.
11. Ascherson, Neal: The Polish August, Bls.
278-279.
Poland Under Jaruzelski. Survey Magazine, a
journal of east and west studies, vol. I. New
York 1983, bls. 7. .
12. Haleeki, Oscar: A Iþstory of Poland, bls.
415-421. Poland under Jamzelski, bls. 21-23.
13. Kroch, Torben: Polen 1945-1983, bls. 68-69.
14. Morgunblaðið 23. 12. 1988, bls. 13.
15. Dobbs, Michael: Poland Solidarity: Walesa,
bls. 10.
16. Morgunblaðið 23. 12. 1988, bls. 13.
Höfundur er sagnfræðinemi.
að nú á hinuin síðari hluta
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5. ÁGÚST 1989 1