Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.1989, Blaðsíða 11

Horft yfír Berlínarmúrinn til Austur-Berlínar. Neðanjarðarbyrgi Hitlers var þar
sem hóllinn á bersvæðinu er.
legu hugdettu og finn taumana renna niður
hrygginn í þessum alltof mikla hita. Brosi
að sjálfum mér í huganum fyrir þessa indí-
anadjóns-viðbrögð, samt vissara að hunsk-
ast burt — en þá ...
„Þeir ætla að fá þig í spjaldskrána hjá
sér,“ er sagt á bak við mig á þýsku. Afaleg-
ur eldri maður brosir vinalega.
„Þeir taka þig þá í spjaldskrána í leið-
inni,“ svara ég. Hann brosir breiðar.
Síðan sagði hann mér sögu sína.
Hann fæddist þarna á hinum bakkanum
1928, stofnaði fjölskyldu og eignaðist son.
„Ég bjó þarna til 1953. Þá var ástandið
orðið óþolandi og andóf af einhveiju tagi
óumflýjanlegt. Ég tók þátt í 17,-júní-upp-
þotinu og sat í fangelsi í nokkur ár fyrir
vikið. Síðan var ég rekinn hingað yfir.“
Hann sneri sér ögn og benti yfir ána.
Hann sagðist þekkja svæðið á hinum bakk-
anum eins og lófann á sér. Þarna fæddist
hann, sunnan við skipasmíðahverfið.
Skammt frá var leikhús sem nú er búið að
rífa. Faðir hans var sviðsstjóri þar. Nokkru
norðar var annað leikhús, mikið menning-
arlíf þá í Berlín.
„Sonur minn býr í Austur-Berlín, 35 ára
gamall. Ég sá hann seinast tveggja ára
gamlan, þannig man ég hann. Stundum fæ
ég bréf frá honum og hann frá mér, en
póstur berst illa á milli. Stöku sinnum höfum
við talast við í síma.“
— Má hann ekki heimsækja þig?
„Nei. Aðeins ellilífeyrisþegar mega koma
í heimsókn austanað. Og ég má ekki heim-
sækja hann af tveimur ástæðum: I fyrra
lagi var mér sparkað út úr Austur-Þýska-
landi og í seinna lagi er ég flokksbundinn
í Repúblikanaflokknum og enginn sem starf-
ar þar fær ferðaleyfi til Austur-Þýskalands."
— Erþá engin von til að þú sjáir soninn?
„Við bindum vonir við 1995. Þá gengur
samningur sigui-vegaranna um skiptingu
Berlínar úr gildi. Þá hlýtur að losna um.
Verra getur þetta ekki orðið.“
Síðan lýsti sá gamli innilegri vanþóknun
sinni á nýja borgarstjóranum í Vestur-
Berlín, Momper. Hann sagði óþol hústöku-
fólks í hverfinu Kreuzberg aldrei hafa verið
meira en á seinustu misserum eftir að sósíal-
demókratar tóku við stjórnartaumunum.
Ég leyfði mér að spyija hvort séð væri
að Vestur-Berlín yrði byggilegri bústaður
með Schönhuber, formanni Repúblikana,
sem húsbónda. Það var eins og stigið hefði
verið á bensíngjöf. Sá gamli spenntist upp
og svaraði umsvifalaust ,já“ enda væri það
hættulegasta í samskiptum austurs og vest-
urs að gerast hér í Vestur-Berlín: eilífur
undansláttur og málamiðlanir við stjórnina
austanmegin.
„Við verðum að standa fastir á okkar
rétti og okkar sannfæringu hér vestan-
megin. Frelsið kostar fórnir."
Hann sló af og til handarbaki vinstri
handar í hægri lófann orðum sínum til stað-
festingar. Mig langaði að spyija nánar um
frelsið en andrúmsloftið var orðið óþægilega
spennt svo ég reyndi að leiða talið að öðru,
erlendum hermönnum í borginni og útlend-
um áhrifum yfirleitt. Hvort ekki væri til ama
að hafa slíkan ijölda af útlendingum og
sterkum alþjóðlegum áhrifum kringum sig
— hvort Berlínarbúar fyndust þeir ekki vera
hemumið fólk.
„Nei, hví skyldi það vera? Þeir eru vinir
okkar.“
Á eftir fylgdi stutt þögn sem einhvern
veginn staðfesti að íslendingur gæti semt
fengið botn í þetta óskiljanlega ástand. Ég
játaði fyrir manninum að það væri einkenni-
leg tilfinning fyrir eyjarskeggja frá Norður-
Atlantshafi að standa hérna og sjá hvernig
tvö hugmyndakerfi slíta sundur eina þjóð.
íslendingar hefðu einmitt átt á hættu hug-
myndalegan klofning þjóðarinnar fyrir tæp-
um 1000 árum en sem betur fer fékk sagan
þá farsælli endj en hér.
„Svo þú ert íslendingur! Það er athyglis-
vert.“ Svo fylgdu nokkrar skynsamlegar
spurningar manns sem vissi töluvert um
land og þjóð en vildi vita meira.
„Kannski fer ég einhvern tíma til ís-
lands. Núna er ég kominn á eftirlaun — hef
unnið sem kvikmyndatökumaður hjá þýska
sjónvarpinu — og get þess vegna leyft mér
ýmislegt."
Ég hvatti hann eindregið til þess og bjó
mig til að kveðja. Austur-þýskur kola-
prammi puðaði upp ána, örfáa metra frá
okkur. Ofan á bingnum stóð verkamaður í
samfestingi og leit ekki einu sinni í áttina
til okkar. Skrýtið til þess að hugsa að ein-
mitt nú, í dag, þarna handan við ána, er
fólk að yfirgefa allt sitt — heimkynni, ætt-
ingja og vini — og leggur á sig óralangt
ferðalag, gegnum Tékkóslóvakíu og Ung-
veijaland, til að ná sama takmarki og blas-
ir við fáeinum metra frá þessum manni.
Og hann horfir ekki einu sinni í áttina til
okkar.
Landamæraverðirnir á hinum bakkanum
voru horfnir, kannski til að framkalla mynd-
ir í spjaldskrána sína.
„Vonandi gleymirðu ekki spjalli okkar,“
sagði sá gamli. „Þetta er ekki bara saga
mín heldur allra Berlínarbúa og ég er al-
vöru-Berlínarbúi.
„Ich bin ein echter Berliner!““
Berlín, 18. ágúst 1989
Höfundur er lektor í fslensku við háskólann í
Kiel.
MERKlSMENríf ÖR GRINDAVÍK
Maren Jónsdóttir og Jón Jónsson.
GÍSLI í VÍK
Eftir ÓLAF EINARSSON
Iaðeins tvö hundruð metra fjar-
lægð súnnan við Garðhús í
Grindavík stendur bærinn Vík.
Þar bjuggu á mínum barnsárum
Gísli Jónsson og kona hans, Kri-
stólína Jónsdóttir frá Hópi.
Víkurheimilið var stórt og mann-
margt: níu börn þeirra Kristólínu
og Gísla, eitthvað af þjónustufólki, sem
vann við búskap og heimilisstörf, og auk
þess hópur sjóróðramanna á vetrarvertíðum.
Glaðværð og ærsl ríktu því oft á þessu stóra
heimili, ekki síst í landlegum. En á þeim
tímum voru það oft æði margir dagar á
vetrarvertíðum sem ekki gaf á sjó, sökum
þess hve fleyturnar voru smáar.
Mér er Víkurheimilið mjög minnisstætt.
Fyrstu ferðir mínar út frá heimili foreldra
minna, er ég var barn að aldri, lágu þang-
að. Ég umgekkst frændsystkini mín mikið
í Vík á barns- og unglingsárum mínum, og
þá að sjálfsögðu mest þau sem voru á svip-
uðum aldri og ég. Man ég glöggt ýmis
skemmtileg atvik frá þeim árum.
Gísli í Vík fæddist 31. október 1875, son-
ur hjónanna Jóns Jónssonar og Maríu Jóns-
dóttur, er bjuggu í Rafnshúsum í Grindavík.
Ólst Gísli upp hjá foreldrum sínum allt
að fullorðinsárum, en fór úr því að sjá um
sig sjálfur og gerðist ungur að árum dug-
andi formaður.
Þau Kristólína og Gísli reistu fyrst bú
að Hæðarenda í Grindavík og bjuggu þar
nokkur ár. En það mun hafa verið um 1910
að þau festu kaup á jörðinni Vík, reistu á
henni stórt og myndarlegt hús og-bjuggu
þar til æviloka.
Sá sorglegi atburður gerðist 1. desember
1924 að Gísli í Vík, sem þá var á leið með
bíl frá Grindavík til Reykjavíkur, varð bráð-
kvaddur, aðeins 49 ára að aldri. Fáum dög-
um áður, eða 21. nóvember, hafði faðir
hans andast á heimili hans í hárri elli, 84
ára. Mun Gísli hafa verið í einhveijum er-
indagjörðum til Reykjavíkur vegna fráfalls
föður síns. Fráfall Jóns Jónssonar bar að á
ósköp venjulegan hátt. Þar var lögmál tilve-
runnar að verki á eðlilegum tíma. Fjörgam-
all maður var kallaður burt héðan að loknu
löngu og vafalaust oft á tíðum erfiðu ævi-
starfi. Um soninn Gísla var öðru máli að
gegna.
Menn velta því eðlilega oft fyrir sér hver
sé tilgangur skaparans með því að kalla
menn héðan í blóma lífsins, frá heimili og
þýðingarmiklum störfum. í þessu tilfelli
voru feðgarnir báðir bornir til hinstu hvíldar
á sömu stundu, faðirinn eftir langt og gæfu-
ríkt ævistarf en sonurinn svo að segja á
miðjum starfsdegi.
Þegar Gísli í Vík andaðist var ég barn
að aldri, en man þó furðuvel eftir honum.
Hann var hár, grannur og fríður maður,
átti það til að vera nokkuð fáskiptinn á
stundum, næstum eins og stoltur, skapstór
og án vafa vel greindur. Hann var hávær
þegar aflabrögð og umsvif voru mikil og
því eins gott fyrir hásetana að hlýða skipun-
um hans möglunarlaust. Hann var afburða
aflasæll formaður og mikill sjósóknari.
Oft hef ég á liðnum árum hitt menn sem
verið höfðu hásetar hjá honum og bera þeir
honum undantekningarlaust þá sögu, að
hann hafi verið með afbrigðum stjórnsamur
og góður formaður. Hafa þeir ennfremur
sagt mér, að þrátt fyrir stórt skap og næst-
um því hryssingslegar fyrirskipanir, þegar
mikið lá við og stundum á hættunnar stund,
hafi þeir einnig notið hjálpsemi hans og
vináttu. Sagt er að þá hafi hann verið nær-
gætinn, næstum því viðkvæmur, svo sem
oft kemur fram hjá skapstórum mönnum.
Enda þótt Gísli ræki tiltölulega mikinn -
búskap miðað við aðstæður, þá var hann
þó þekktari fyrir formennsku sina og afla-
brögð, enda var sjómennska honum í blóð
borin. Sagt er að hann hafi ekki verið meira
en átta ára, þegar hann byijaði að fylgja
föður sínum í sjóróðrum um sumartímann,
og þá sennilegast upp á hálfdrætti, eins og
þá _mun liafa tíðkast.
Á gleðinnar stund kvað Gísli hafa verið
kátur og skemmtilegur og hrókur alls fagn-
aðar.
Jón Jónsson faðir Gísla fæddist 1840 í
Kjarnholtum í Biskupstungum og voru for-
eldrar hans Jón Þórarinsson og Guðrún
Jonsdóttir. Hann ólst upp hjá foreldrum
sínum til fermingaraldurs, en missti þá föð-
ur sinn. Var hann síðan hjá móður sinni til
17 ára aldurs, en gerðist þá vinnumaður
að Tungufelli og Steinsholti í Gnúpveija-
hreppi. Réðst hann þá ungur að árum til
Einars Jónssonar á Húsatóftum, síðar
hreppstjóra í Garðhúsum, og var'vertíðar-
maður hjá honum í fimmtán ár, en giftist
þá árið 1873 Marínu Jónsdóttur frá Húsa-
tóftum, systur Einars. Fluttist hann þá al-
farið til Grindavíkur. Reistu þau hjónin bú
sitt að Rafnhúsum og bjuggu þar samfleytt
í 47 ár, en fluttust þá í hárri elli til sonar
síns að Vík. Hjónaband þeirra var farsælt.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. NÓVEMBER 1989 1 1