Lesbók Morgunblaðsins - 02.06.1990, Blaðsíða 6

Minnispunktar um Óðin
Ein afleiðingin af
rótgrónu dálæti
íslendinga á Óðni er sú
að örðugt getur verið að
vita með vissu hvort
tiltekið kvæði var ort í
heiðni eða kristni, en hitt
skiptir þó ekki síður máli
hve mikið af heiðnum
kveðskap hefur
varðveist, og enginn sem
stundar forn fræði kemst
hjá því að undrast yfir
þeirri tign sem ríkir yfir
Óðni í Eddu og Ynglinga
sögu.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
Ifornum letrum íslenskrar þjóðar bregður fyrir sund-
urleitum myndum af Óðni og eru sumar þeirra komn-
ar austan um haf eftir kristnitöku; forfeður vorir
virðast hafa numið sundurleitan fróðleik um Óðin
af norskum sagnamönnum. Þótt ýmsir leiðtogar
kristni og kirkju hériendis og í Noregi væru
svo þröngsýnir að þeir lögðu alla stund á
að lasta minningu hins heiðna goðs og
hrinda henni úr hjörtum þjóðarinnar, þá
reyndist býsna torvelt að flæma Óðin það-
an. Vér Islendingar höfum aldrei gleymt
Óðni til hlítar, en slíkt langminni stafar
ekki einungis af þeim fornfræðum sem
Snorri Sturluson og aðrir færðu í letur á
þrettándu öld, heldur einnig af þeirri stöku
alúð sem skáld og annað forvitið fólk lögðu
á slík fræði, allt frá kristnitöku og fram á
tuttugustu öld. Fróðir menn telja að ein
ástæðan til þess hve ólíkir íslendingar eru
Norðmönnum stafi af sundurleitri afstöðu
þessara frændþjóða til Óðins. í heiðnum sið
dýrkuðu Norðmenn Óðin einkum af þeim
sökum að hann var styijaldargoð, enda
lögðu þeir löngum mikla stund á hernað og
áttu raunar mikilhæfa hertoga í fornöld eins
og sögubækur sýna. En í vitund Islendinga
hefur Óðinn löngum verið guð þess skáld-
skapar, sem Egill á Borg kallaði „vammi
firrða íþrótt“, enda var hún þegin frá Óðni
sjálfum í öndverðu og síðan stunduð af þeim
einum sem báru skyn á heilög dulmögn hins
máttuga goðs. Einhver dýrmætasta goðsaga
þjóðarinnar allt frá fornu fari er frásögnin
af skáldamiði, hvernig Óðni tókst að bjarga
göfugri guðaveig úr höndum jötna í Hnit-
björgum og færa hana Ásum, en síðan barst
þessi innblásna gjöf öllum þeim skáldum
sem eiga hana skilið. Vitaskuld munu ýms-
ir Norðmenn í heiðni hafa dýrkað Óðin á
sömu lund og íslendingar, en þó virðist slíkt
hafa verið miklu sjaldgæfara í Noregi en
hér, enda lögðu Norðmenn forðum minni
stund á skáldskap en íslendingar og þurftu
því ekki á Óðni að halda eftir kristnitöku.
Þeir Ólafur Tryggvason, Ólafur helgi og
niðjar þeirra á konungsstóli voru kappar
Krists og svarnir óvinir Óðins, en íslensk
skáld í kristni héldu ótrauð áfram að stunda
þá vammi firrðu íþrótt sem þau höfðu num-
ið af heiðnum forverum sínum.
Ein afleiðingin af rótgrónu dálæti íslend-
inga á Óðni er sú að örðugt getur verið að
vita með vissu hvort tiltekið kvæði var ort
í heiðni eða kristni, en hitt skiptir þó ekki
síður máli hve mikið af heiðnum kveðskap
hefur varðveist, og enginn sem stundar forn
fræði kemst hjá því að undrast yfir þeirri
tign sem ríkir yfir Óðni í Eddu og Ynglinga
sögu. Það má telja óhugsanlegt að nokkur
Norðmaður á þrettándu öld hefði lagt slíka
alúð við lýsingar á Óðni og Snorri Sturluson
gerir, enda er sennilegt að frásagnir Snorra
af Óðni bergmáli hugmyndir sem varðveist
höfðu með skáldum einum frá því í heiðnum
sið og fram á þrettándu öld. Þótt býsna
margt í Óðinsfræðum Snorra sé sprottið úr
fornum kvæðum, þá munu önnur atriði hafa
verið fólgin í því námi sem ung skáld þurftu
að stunda, enda tíðkaðist löngum sú venja
áður en bækur komu til sögunnar að ungir
bragsmiðir settust að fótskör þeirra snillinga
sem numið höfðu list sína til hlítar.
Þeir sem nú vilja kynnast Óðni geta
moðað úr býsna miklum heimildum en flest-
um mun það reynast einna drýgst að kynna
sér Snorra fyrst, síðan ýmis fornkvæði og
að lokum sundurleitar frásagnir úr kristnum
sið þar sem Óðins er getið, og gegnir hann
þá yfirleitt minni háttar hlutverkum. Og
þegar íslensku verkin þiýtur geta menn
snúið sér að danska meistaranum Saxa hin-
um málspaka (d. 1216); Óðinsnámi lýkur
svo með fræðiritum frá þeirri öld sem nú
verður senn liðin.
II
Styrmir Kárason (d. 1245) sagnaskáld
og vinur Snorra Sturlusonar hrósar Ólafi
helga fyrir víðlent ríki sem náði norður til
Gandvíkur sjálfrar (sem nú kallast Hvíta
hafið) og allt suður til Gautelfar, og einn-
ig austur til Eiðaskógs og vestur að Öng-
ulseyjarsundi (norðan við Wales). „Ólafur
konungur kristnaði þetta ríki allt. 011 blót
braut hann niður_ og öll goð, sem Þór
Engilsmannagoð, Óðin Saxagoð og Skjöld
Skánungagoð og Frey Svíagoð og Goðorm
Danagoð og mörg önnur blótskapar
skrímsl, bæði hamra og hörga, skóga,
vötn og tré og öll önnur blót, bæði meiri
og minni.“ Hér bregður svo undarlega við
að hinir fomu æsir eru kenndir við útlend-
ar þjóðir, rétt eins og þeir Óðinn, Þór og
Freyr hafi ekki verið dýrkaðir hérlendis
eða í Noregi. Hitt er þó öllu ískyggilegra
að goðin eru talin hér með blótskapar
skrímslum. Þótt slík barátta gegn heiðnum
sið sé talin mikið afrek og lofsvert, þá
vottar oft fyrir nokkurri samúð í garð
hinna fornu goða í öðrum sögum vorum.
En Styrmir virðist hafa stuðst við norska
klerka og aðra heimildarmenn austan hafs,
enda kunni hann ekki að meta Óðin og
aðra æsi jafn vel og Snorri Sturluson vin-
ur hans, sem þótti fráleitt að láta hin
heiðnu goð gjalda þröngsýni Ólafs helga
í trúmálum. Þó verður hinu ekki neitað
að þekking okkar á heiðnum sið væri mikl-
um mun rýrari, ef kirkjan í frumkristni
hefði ekki sýnt meira umburðarlyndi á
þessu sviði en ráðið verður af þeim slitrum
af verkum Stynnis fróða sem enn eru við
lýði. Til allrar hamingju er það ekki af-
staða hans til Óðins sem einkum hefur
ráðið söguhætti, heldur ríkir víða á frá-
sögnum af heiðni og heiðnum sið merkileg
víðsýni, og enginn skyldi virða það að
vettugi sem Snorri og aðrir fornir meistar-
ar skráðu um þess konar hluti.
Þeir Ólafur Tiyggvason og Ólafur digri
(eða helgi) Noregskonungar voru litlir vin-
ir Óðins, eins og þegar hefur verið gefið
í skyn, og þó eru sagnir um að hann
skemmti konungum með fróðum sögum
sem síðar bárust til íslands. Hér verður
slíkt þó ekki rakið eins og vert væri, held-
ur skal látið nægja í bili að inna ofurlitla
frásögn af ókunnum manni sem vildi dvelj-
ast um hríð við hirð Ólafs helga. Maðurinn
kallaðist Gestur og hafði síðan hatt niður
fyrir andliti og sá ógerla ásjónu hans.
Fornar skrár herma frá viðskiptum þeirra
Gests og konungs á þessa lund:
Um kveldið er konungur gekk til sæng-
ur lét hann kalla Gest og spurði ef hann
kunni nokkuð skemmta, en hann var bæði
fróður og djarfmæltur. Varð þeim þá talað
margt til hinna fyrri konunga er verið
höfðu og þeirra framaverka.
Gestur spurði konung: „Hver vildir þú,
herra helst fornkonungur verið hafa, ef
þú ættir um það að kjósa?“
Konungur svarar: „Eg vilda engi heiðinn
maður vera, hvorki konungur né annar
maður.“
Óðinn rænir skáldamiðinum frá jötnum
Mynd: Gísli Sigurðsson
6