Lesbók Morgunblaðsins - 02.06.1990, Blaðsíða 7

Gestur mælti: „Það er ljóst að þú munt
ekki annar maður vera en þú ert, en að
hinu spyr eg hveijum þú vildir líkastur
fornkonungi vera, ef þú skyldir nökkur-
um.“
„Nú er enn sem áðan,“ segir konungur,
„að eg vilda engum fomkonungi líkur vera,
en ef eg skyldi nökkuð þar um tala, þá
vilda ég helst hafa aðferð og höfðingskap
Hrólfs kraka, þess þó að eg helda allri
kristni og trú minni.“
Gestur mælti: „Hví vildir þú helst vera
sem Hrólfur kraki sem ekki að manni
mátti heita hjá því sem annar konungur,
sá er verið hefir? Eða hví vildir þú eigi
vera sem sá konungur er sigur hafði við
hvern sem hann átti bardaga, og svo var
vænn og vel að íþróttum búinn að engi
var hans líki á Norðurlöndum, og svo
mátti öðrum sigur gefa í sóknum sem sjálf-
um sér og svo kringur skáldskapur sem
öðrum mönnum mál sitt?“
Konungur settist þá upp og tók til tíða-
bókar er var í sænginni og ætlaði að slá
í höfuð Gesti og mælti: „Þú vilda eg síst
vera, hinn illi Oðinn.“
Segja menn þá svo verða við Gesti að
hann færi þar niður sem hann var kom-
inn. Þóttist konungurinn þá víst vita hver
verið hafði. Galt hann þá margfalt lof
guði fyrir það er sjá óhreinn andi er í
sýndist í líking hins illa Óðins gat önga
þá vél eða tál fram sett að nökkrum skugga
eða sorta drægi á hið bjartasta blóm hans
heilagrar trúar.
I fljótu bragði virðist þessi dæmisaga
hafa verið skráð í því skyni að sanna trú-
festi Ólafs, og vitaskuld er slíkt mikilvægt
atriði í frásögninni. En þegar betur er að
gáð kemur í ljós að í honum §r fólginn
dijúgur fróðleikur um forn minni. Örstutt
lýsing á Óðni „hafði síðan hatt niður fyrir
andliti og sá ógerla ásjónu hans“ minnir
á Óðinsheitin Síðhöttur, Grímur og
Grímnir, og víðar bregður honum fyrir í
gervi gests, enda var hann víðförull með
afbrigðum. í þessum litla þætti fæst löngu
horfinn meistari við að skýra bókmenntir
af töluverðri leikni; honum tekst með örf-
áum orðum að bregða upp eftirminnilegum
dráttum að mannlýsingum þeirra Hrólfs
kraka og Óðins, jafnvel þótt einstakar
setningar láti lítið yfir sér. Meistari beitir
þeirri aðferð sem tíðkaðist mjög fyrr á
öldum við alla fræðslu: að láta tvo menn
ræðast við og spjalla um það mál sem er
á döfinni. Engum getum skal að því leiða
hvenær þetta ævintýri var samið, en þó
er freistandi að gera ráð fyrir því að höf-
undur þess hafí stuðst við skráðar heimild-
ir, enda koma lýsingarnar á Hrólfi kraka
og Óðni heim við bækur sem enn eru til.
Ólafi konungi gest sérstaklega vel að „að-
ferð og höfðingskap Hrólfs,“ og má vel
vera að sögumeistari hafi haft í huga
ummæli Svips í Hrólfs sögu kraka: „Svo
er mér sagt frá Hrólfi konungi að hann
sé ör og stórgjöfull, trúfastur og vinavand-
ur, svo að hans jafningi mun eigi finnast.
Hann sparir eigi gull né gersemar nær við
alla er þiggja vilja. Hann er láglegur að
líta en mikill að reyna og torveldur, manna
fríðastur, stórlátur við ómilda, en ljúfur
og hógvær við vesala og við alla þá sem
ekki bijóta bág í móti honum, manna
lítillátastur, svo að jafnblítt svarar hann
fátækum sem ríkum. Svo er hann mikill
ágætismaður að hans nafn mun eigi fyrn-
ast meðan veröldin er byggð. Hann hefir
og skattgild alla konunga þá sem að eru
í nánd honum, því að allir vilja honum
fúsir þjóna.“ Og í sömu sögu eru hermd
ummæli Hrólfs kraka um Oðin: „Auðna
ræður hvers manns lífi, en eigi sá illi andi“
en þau minna rækilega á viðræðu þeirra
Gests og Ólafs. Örlætis Hrólfs er vita-
skuld getið í Snorra-Eddu og raunar víðar,
en maðurinn sem gerði þáttinn af Gesti
mun þó einkum hafa stuðst við Hrólfs
sögu kraka. Viðurnefni Hrólfs og lýsingar
á vaxtarlagi hans gefa Gesti tilefni til að
bera þenna renglulega fornmann saman
við þann ódauðlega snilling sem bar af
öllum öðrum á Norðurlöndum, skáldið
mikla og sigurhöfundinn Óðin.
Lítill vafi getur leikið á því að ummæli
Gests um Óðin eiga rætur sínar að rekja
til Ynglinga sögu, sem telur að Óðinn
væri „svo fagur og göfuglegur álitum, þá
er hann sat með sínum vinum, að öllum
hló hugur við“. Samkvæmt sögunni var
Óðinn ekki einungis vel að einstökum
íþróttum búinn, heldur kunni hann þær
ailar og kenndi öðrum. Engar ýkjur eru
það að Óðni væri kringur skáldskapur:
„Mælti hann allt hendingum, svo sem nú
er það kveðið er skáldskapur heitir. Hann
og hofgoðar hans heita ljóðasmiðir, því
að sú íþrótt hófst af þeim á Norðurlönd-
um.“ Um sigra Óðins segir í Ynglinga
sögu: „Hann var svo sigursæll, að í hverri
orrustu fékk hann gagn, og svo kom að
menn hans trúðu því að hann ætti heimil-
an sigur í þverri orrustu." Engum kemur
á óvart að Óðinn er ekki í neinum vandræð-
um með að hygla Starkaði sigursæld („Eg
gef honum sigur og snilld að hveiju vígi.“)
og skáldskap („Eg gef honum skáldskap,
svo að hann skal eigi seinna yrkja en
mæla.“). Oðinn ræður sigri manna segir
í bók sem skráð var norður í Víðidal seint
á ijórtándu öld.
V
Menntaðir Húnvetningar allt fram á
fjórtándu öld kunnu vel að meta sundurleit-
ar frásagnir af Óðni, enda þótti hann
skemmtilegri og fróðari öllum mönnum
sem forðum voru uppi, en á hinn bóginn
var hann talinn harla viðsjárverður, eins
og ráða má af því af ævintýri af Ólafi
Tryggvasyni sem fyrir löngu var skráð
norður í Víðidal og nú verður rakið:
Svo er sagt að það sama kveld er Ólaf-
ur þá páskaveislu á Ögvaldsnesi, kom þar
gamall maður, mjög orðspakur, einsýnn
og augndapur og hafði hatt síðan. Hann
kom sér í tal við konung, og þótti kon-
ungi mikið gaman að ræðum hans, því að
hann kunni af öllum löndum tíðindi að
segja, eigi síður fyrnd en nú. Spurði kon-
ungur hann margra hluta, en gesturinn
fékk úr öllu leyst. Sat konungurinn lengi
um kveldið, og um síðir spurði konungur
hvað manna Ögvaldur hefði verið er bær-
inn og nesið var við kennt.
Gestur sagði: „Ögvaldur var konungur
og hermaður mikill. Hann blótaði mest kú
eina og hafði hana með sér hvort sem
hann fór á sjó eða landi. Þótti heilsusam-
legt að drekka jafnan mjólk hennar, og
er sá orðskviður þaðan að margir menn
hafa að „allt skal fara saman, karl og
kýr“. Ögvaldur barðist við þann konung
er Dixin hét, og í þeirri orrustu féll Ögvald-
ur konungur. Var hann þá heygður
skammt frá bænum á nesinu, en í annan
haug þaðan skammt frá var lögð kýrin
og þar settir bautasteinar þeir. er enn
standa.“
Slíka hluti sagði hann og marga hluti
aðra af hinum fyrrum tíðindum og forn-
konungum. En er lengi var setið á nótt
fram, þá minnti biskup konung á að mál
væri að ganga að sofa. Gjörði konungur
og svo. En er konungur var afklæddur og
hafði lagst í sæ .a, þá kom þar gestur
hinn gamli og settist á fótskörina og tal-
aði lengi við konung, því að konungi þótti
orðs vant er annað var talað. Sigurður
biskup lá í næstu hvílu konungs sæng-
inni, og er konungur hafði lengi vakað,
mælti biskup að mál væri að sofa. Hneigð-
ist konungur þá að hægindinu og þótti þó
mikið fyrir að létta talinu, en gestur gekk
út.
Konungur sofnaði fljótt og fast og hraut
mjög. Hann vaknaði litlu síðar og spurði
þegar að gesti og bað hann kalla til sín;
var hans þá leita farið, og fannst hann
hvergi. Þá stóð biskup upp og klæddist.
Konungur spurði ef þegar væri mál tíða;
biskup sagði að svo var. Klæddist konung-
ur þá og bað kalla til sín matgerðarmann
og steikara og spurði ef nokkur maður
hefði komið til þeirra fyrir skömmu sá er
þeir bæri eigi kennsl á.
Þeir svöruðu: „Að vísu, herra kom til
vor maður aldraður sá er vér kenndum
eigi, þá er vér bjuggum veislu þessa. Hann
sagði að vér syðim furðu illt slátur og
kvað ekki hæfa að bera slíkt á konungs
borð á jafn mikilli hátíð og í hönd fer.
Fékk hann oss þá nautssíður tvær, feitar
og digrar og suðum vér þær með öðru
slátri.“
Konungur mælti: „Gjörla skil eg að sá
er allur einn og gestur er talaði við oss í
kveld. Farið nú sem skjótast og brennið
þá vist alla sem skjótast og berið á sæ
út, því að eigi skal fjandinn svo svíkja oss
að nokkur minna manna eti hans eitur-
fulla fæðu. Hefir þetta reyndar verið engi
maður, þó að svo hafi sýnst, heldur hefir
óvin alls mannkyns, sjálfur fjandinn brugð-
ið á sig líki hins versta Öðins, þess er
heiðnir menn hafa langan tíma trúað á
og sér fyrir guð haft.“
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundur er fyrrum prófessor við Edinborgar-
háskóla.
ÞÓRÐUR ÞORGRÍMSSON
Hiroshima
moro hito no tame ni
(fyrir allar persónur)
hvít dalalæða
lævir hlíðar kastala
samuraians
jaðigræn akurlendin
bregða skýin grasblöðum
ættsólin sígur
undir við sefjafjöllin
skógurinn tregar
laufið umvefur perlur
í gróviðjagreipunum
svartbukkarnir ijá
vængstyfrin að náttþeli
sýprusnálarnar
hníga daggartárum og
blóði drýpur sakuran
næturgali flögrar
fram undan skjaldarrönd
síðsumartunglsins
fölvaslegið er skrúðið
sem var í fullum blóma
áttabendingsvindar
næða yfir strandleysur
allumlykur auðn
sjáendur og heyrendur
leita að hvorum öðrum
eins og skuggamynd
sjái ham sinn einförum
nema við og hika
horfir sortnuð ásýnd sem
opin und af berum múrnum
neistaflug gneistar
af beinkola lífsmeiði
krókinna handa
næturhiminn niðlýsa
eldfleyg ágústfiðrildi
sem kvarssteinn depli
ofan dauðans gróp drjúpa
svartar perlur af
beinstilkum vængja sem
bera mannsins þögla óp
JÓN STEFÁNSSON
tilkynning
um gjaldþrot
ég
veld varla fleiri orðum
sjóndeidarhringurinn leggst eins og
reipi
um hálsinn
tírhinn
gárast ekki fyrir andardrætti mínum
ljóðið hefur yfirgefið mig
og síðasta augnablikið
innbyrðir mig án sýnilegrar undrunar
og fer
vinur
eignaðu mér ekki þetta líf
það
er ágætis tilbreyting að deyja
Höfundur er einn af ungu skáldunum í
Reykjavík og hefur nýlega sent frá sér Ijóðabók.
HALLFRÍÐUR
INGIMUNDARDÓTTIR
Bræðurnir
Ljónshjarta
Undir dúnmjúkri sæng
bíða Bræðurnir Ljónshjarta
tilbúnir að halda á vit
ævintýranna
með Ronju ræningjadóttur
að leiðsögumanni
LítiII lófi
læðist í hönd
Ekki eins sjóaður
og stóri bróðir
í sögunum
Vösk víkingsefni
vantrúuð
á afrek Egils
í æsku
smáa konan
sænska
siglir inní
hug og hjarta
Lokast Ijúflingsbrár
lítilla hölda
halda áfram
ótrauðir
í Rökkurskóg
Höfundur er kennari við Fjölbrautaskólann í
Garðabæ
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 2. JÚNl 1990 7