Lesbók Morgunblaðsins - 14.09.1991, Blaðsíða 7

Einbeitingin á fullu: Jacqueline leikur með Stephen Bishop.
Jacqueline og Daniel Barenboim um það leyti sem þau giftust.
að eðlisfari og þurft mjög á því að halda
að blanda geði við jafnaldra sína. Hins veg-
ar er óvíst hvort henni hefði hlotnazt sú
færni í list sinni, sem raun bar vitni, ef hún
hefði ekki stundað seliónám af fullum þunga
á þessu mótunarskeiði.
Fjölskyldan fluttist frá Purley, úthverfi
Lundúna, inn í hjarta borgarinnar þegar
•Jaqueline var tæpra fjórtán ára. Faðir henn-
ar hafði fengið vinnu hjá fyrirtæki sem var
til húsa við Portland Place og fjölskyldan
fékk þar afnot af íbúð á efstu hæðinni með
því skilyrði að enginn hávaði truflaði starfs-
fólkið. Herbergi Jacqueline var algerlega
hljóðeinangrað þannig að henni tókst ekki
að ná góðum hljómi úr sellóinu. Hún þurfti
því að æfa sig í býtið á morgnana áður en
daglegar annir hófust. Hún var sett til
náms í nýjum skóla, þar sem hún stakk
átakanlega í stúf við ungar glæsimeyjar,
stórvaxin, klunnaleg og kunni lítið fyrir sér
í mannlegum samskiptum. Næsta ár, eða
þar til móðir hennar tók hana úr skólanum,
var henni mikil þolraun. Hún einangraðist
meira en nokkru sinni fyrr. Stutt skóla-
ganga olli að sjálfsögðu skorti á almennri
þekkingu og hún var orðin sextán ára áður
en hún fór ein síns liðs í neðanjarðarlest,
kvikmyndahús eða gerði nokkuð upp á eig-
in spýtur fyrir utan að leika á sellóið. Hún
var gersamlega reynslulaus á öllum öðrum
sviðum og hafði hvorki séð hnattlíkan né
lesið í biblíunni áður en böndin við móður-
ina tóku að bresta. Eigi að síður sá hún
aldrei eftir þeim tíma sem hún varði með
sellóinu á þessum árum. „Það var bezti
vinúr minn þar til ég var sautján ára,“
sagði hún síðar. „Sá, sem ekki hefur reynt,
hefur ekki hugmynd um hversu mikils virði
það er að eiga sér sinn einkaheim að hverfa
til og verða maður sjálfur ... ég gat sagt
sellóinu frá öllum sorgum mínum og vanda-
málum. Það veitti mér allt sem ég vildi og
þurfti... Ég gerði mér þó ljóst síðar að
það veitti mér ekki þjálfun í samskiptum
við annað fólk.“ ,
SlGRAR OG SÁLARKREPPA
í september 1960 sótti Jacqueline nám-
skeið hjá meistara Pablo Casals í Sviss
ásamt öðrum efnilegum sellóleikurum. Cas-
als var kominn mjög til ára sinna en bráð-
lifandi og áhrifamikill kennari. Þegar hann
hafði heyrt Jacqueline leika spurði hann
hana hverrar þjóðar hún væri. Hún kvaðst
vera ensk. Hann svaraði: „Með þennan
skaphita! Útilokað" Hvað heitið þér?“
„Jacqueline de Pré.“
„A-ha,“ sagði meistarinn sigri hrósandi.
(Nafnið er franskt enda komu forfeður
Dereks du Pré frá Frakklandi.)
Þeir sem sóttu þetta námskeið hjá meist-
aranum minnast þess hversu leikur Jacquel-
ine var frábrugðinn öðru sem þarna heyrð-
ist. Hún kom fram eins og þaulvanur ein-
leikari þó að hún væri langyngst og hafði
alla, sem til heyrðu, algerlega á valdi sínu.
Þar fyrir utan var hún mjög feimin, barna-
leg í fasi og móðir hennar vék varla frá
henni.
Skömmu eftir heimkomuna ákváðu Will-
iam Pleeth og Iris du Pré að tími væri til
þess kominn að hún kæmi fram opinberlega
í fyrsta sinn. Hún hafði að vísu komið fram
í sjónvarpi og leikið kammermúsík en Pleeth
hafði ekki viljað láta hana taka þátt í sam-
keppni utan einu sinni, þar eð hann taldi
slíkt hættulegt fyrir nemendur enda væri
ekki um neina samkeppni að ræða þar sem
Jaqueline væri annars vegar. Árið 1960
hlaut hún gullverðlaun Guild Hall-tónlistar-
skólans og fleiri verðlaunagripi og í nóvem-
ber sama ár kom hún fram ásamt efnilegum
fiðluleikara á tónleikum fyrir mjög þröngan
hóp.
En fyrstu einleikstónleikar hennar voru
haldnir skömmu eftir 16 ára afmæli hennar
í Wigmore Hall í London. Pleeth hafði undir-
búið langa og erfiða efnisskrá fyrir hana
þar sem fjöTbreyttir hæfileikar gátu notið
sín. Skömmu fyrir tónleikana hlotnaðist
henni Stradivarius-selló að gjöf og hún kom
fram fyrir 550 áheyrendur í fullkomnu jafn-
vægi. Að vísu kom það óhapp fyrir á miðj-
um tónleikunum að A-strengur sellósins
losnaði og hún hætti leik, afsakaði sig, fór
að tjaldabaki, festi hann aftur og hélt svo
áfram eins og skkert hefði í skorizt. Eftir
því sem á efnisskrána leið magnaðist
stemmningin, áheyrendur gerðu sér ljóst
að hér voru ósviknir töfrar á ferðinni og
dómarnir sem birtust í blöðunum voru allir
á eina lund. Eitt blaðanna lýsti yfir að það
væri móðgandi að kalla þessa 16 ára stúlku
efnilega því að hún hefði slík meistaratök
á hljóðfæri sínu að furðu sætti. Með þessum
tónleikum hófst glæstur ferill hinnar ungu
listakonu. Tilboð streymdu til hennar, hún
fékk virtasta umboðsmann í Bretlandi til
að skipuleggja tónleika og ferðalög og þótt
Pleeth, sem elskaði hana eins og hún væri
dóttir hans, hvetti til varkárni, voru hjólin
farin að snúast á fullum hraða.
Jacqueline fór tónleikaferðir innan lands
og utan og fékk hvarvetna frábærar viðtök-
ur. Hún kom í fyrsta sinn fram með fullskip-
aðri hljómsveit í Royal Festival Hall 21.
marz 1962, 17 ára að aldri og lék sellókon-
sertinn eftir Elgar undir stjórn Rudolfs
Schwartz og hlaut afar lofsamlega dóma.
Fjölmiðlar veittu henni mikla athygli og
fóru mörgum orðum um barnslegt sakleysi
hennar, ljóst hár og geislandi bros. Sagt
var að þetta undrabarn hefði margvísleg
áhugamál, legði stund á franskar bók-
menntir, málaralist, jóga og fjölmargt
fleira. Af frásögnum þeirra mátti ráða að
líf hennar væri fullkominn dans á rósum
en undrabarnið með sellóið, var í raun og
veru vansælt, ráðvillt og óánægt. Eftir að
hafa stundað framhaldsnám um skeið und-
ir handleiðslu franska sellósnillingsins Paul
Tortelier við Tónlistarháskólann í París
lagði hún frá sér sellóið um stund. Hún
vildi komast að raun um hver hún eiginlega
væri þegar þess nyti ekki við.
Ævisöguritari er efins um að sjálfsleit
listakonunnar hafi borið verulegan árangur
en eftir mikla og erfiða sálarkreppu tók
smám saman að rofa til. Hún efndi til nýrra
kynna, reyndi að víkka sjóndeildarhring
sinn og tók á leigu íbúð með kunningjakonu
sinni og eftir nokkurt hlé tók hún sellóið
fram að nýju. Smám saman komst hún að
raun um að hún hafði mikil áhrif á karl-
menn og átti í ýmsum ástarsamböndum,
m.a. við bandaríska píanóleikarann Stephen
Bishop sem hún lék með víða bæði á tónleik-
um og inn á hljómplötur. Fjölmargir ungir
tónlistarmenn aðrir hrifust af henni og hún
naut þess að gefa þeim undir fótinn. Hún
lifði fyrir líðandi stundu og naut nýfengins
frelsis. í daglegri umgengni var hún kát
og fjörug, reytti af sér brandara og þótti
mjög hláturmild. Hún var stöðugt á ferð-
inni, elskaði náttúruna og var ákaflega
hrifin af börnum. Vinir hennar frá þessu
tímabili segja að hún hafi haft óvenjumikla
persónutöfra til að bera og átt auðvelt með
að laða að sér fólk. Sumir telja þó fullvíst
að hún hafi verið heilmikill leikari og sjald-
an verið „hún sjálf“ nema þegar hún lék á
hljóðfærið sitt. Þá blandaðist engum hugur
um að hún talaði sínu máli og tjáði ofsa-
fengna gleði og sára harma þannig að hún
lét engan ósnortinn. Viðbrögðin voru þó
ekki alltaf á eina lund, því að stundum var
sagt með vandlætingu „að hún hefði opin-
berlega mök við sellóið“ enda afhjúpaði hún
sjálfa sig gersamlega í list sinni.
Því fór fjarri að sívaxandi velgengni stigi
henni til höfuðs. Hún tók sjaldan mark á
gagnrýni enda þekkti hún vel hæfileika sína
— og takmarkanir. Hún hafði litla þörf
fyrir aðdáun en takmarkalausa þörf fyrir
kærleika og vináttu og þótt hún elskaði
tónlistina og hefði ævinlega unun af því
að koma fram virðist hafa blundað með
henni þrá eftir eðlilegu lífi þótt hún gerði
sér grein fyrir að ekki yrði aftur snúið.
Rostropovitsj Og
Barenboim
Skömmu eftir áramótin 1966 lá leið lista-
konunnar til Rússlands þar sem sellósnill-
ingurinn heimsfrægi, Mistislav Rostropov-
itsj, hafði lofað henni tveimur kennslustund-
um á viku við Tónlistarháskólann í Moskvu.
Segja má að með samvinnu þeirra hafi
verið rekið smiðshöggið á námsferil hennar
en þó að hún hrifist ákaflega af Rostropov-
itsj gerði hún lítið úr þeim áhrifum sem
hann hafði á leik hennar. William Pleeth
var sá sem hún taldi sig eiga allt að þakka.
Rostropovitsj var hins vegar frá sér numinn
yfir því sem hún hafði fram að færa og
eftir tónleika sem hún hélt í Stóra sal Tón-
listarháskólans að námsdvölinni lokinni
sagði hann við hana: „Þú ert áhugaverðust
af öllum sellóleikurum þinnar kynslóðar sem
ég hef kynnzt. Þú getur náð lengst, lengra
en ég.“
Nokkru eftir heimkomuna hitti hún ung-
an, mikilhæfan og framagjarnan tónlistar-
mann, Daniel Barenboim, fyrir tilstilli sam-
eiginlegra vina. Síðar lýsti hún fyrstu fund-
um þeirra á þessa leið í blaðaviðtali. „Ég
var akfeit, 90 kíló enda nýkomin frá Rúss-
lándi þar sem ég hafði ekkert borðað í fimm
mánuði nema brauð og brúnar kartöflur,
og miður mín yfir fyrirferðinni á mér. Þetta
litla, smávaxna og liðuga fyrirbæri geystist
inn í herbergið, starði á mig og sagði: Þú
lítur ekki út eins og tónlistarmaður. Ég var
mjög feimin og óörugg með mig á þessum
tíma og hugsaði með mér: Guð minn góð-
ur, það er bara eitt sem ég get gert. Til
allrar hamingju hafði ég sellóið mitt hjá
mér svo að ég náði í það og fór að spila.
Hann fór að leika undir með mér og þá
gerðist það. Það var eins og við hefðum
leikið saman alla ævi. Og mér varð óskap-
lega bilt við yfir því að geta náð svona
miklu sambandi við aðra persónu."
Kunnugir segja að Daniel hafði orðið
bergnuminn af Jacqueline við þessi fyrstu
kynni og ákveðið fljótlega að kvænast
henni. Að vísu hófu þau sambúð nokkru
áður en þau gengu formlega í hjónaband
— tvö undrabörn en hvort með sínu móti.
Þótt þau væru gerólík fór ekki milli mála
að þau voru yfir sig ástfangin og hamingju-
söm. Gæfan virtist brosa við þeim á lista-
brautinni og í einkalífínu.
Gyðingleg Hjónavígsla
Barenboim var þremur árum eldri en
Jacqueline. Hann fæddist í Argentínu, en
foreldrar hans voru gyðingaættar og bæði
miklir tónlistarmenn. Drengurinn sýndi
strax svo mikla tónlistarhæfileika að for-
eldrum hans var ráðlagt að flytjast með
hann til Austurríkis en síðar settist fjöl-
skyldan að í Tel Aviv. Hann stundaði nám
í píanóleik hjá virtum kennurum í Evrópu
og varð fljótt talinn í hópi efnilegustu píanó-
leikara heims. Það fullnægði honum þó
ekki því að hann hafði allt frá bernsku alið
þá þrá í bijósti að verða hljómsveitarstjóri
og þegar fundum þeirra Jacqueline bar
saman hafði hann þegar haslað sér völl sem
slikur með undraverðum árangri. Hann
hafði haft aðsetur i London um nokkurra
ára skeið og farið þaðan tónleikaferðir víða
um heim.
Barenboim er þannig lýst að hann hafi
verið ólgandi af lífskrafti, einungis þurft
tveggja til þriggja klukkustunda svefn og
tekið ótæpilega þátt í samkvæmislífi þrátt
fyrir stanzlausa tónleika, hljómplötuupptök-
ur og ferðalög. Hann stundaði hnefaleika,
Iék fótbolta, talaði mörg tungumál og fylgd-
ist með flestu því sem á döfinni var hveiju
sinni. Hann hafði óbilandi sjálfstraust og
átti til að vera grófur og ruddalegur, en
vinir hans telja engum vafa undirorpið að
Jacqueline hafi haft góð áhrif á hann og
mýkt ýmsa drætti í fari hans. í apríl 1967
komu þau fram saman í Festival Hall þar
sem hann stjórnaði Brezku kammerhljóm-
sveitinni og hún lék sellókonsert eftir
Haydn. Neistarnir, sem flugu á milli þeirra,
kveiktu í áheyrendum og einn gagnrýnenda
gat ekki stillt sig um að geta þess að stjórn-
andinn hefði stundum staðið hreyfingarlaus
og starað á einleikarann. Annar gagnrýn-
andi skrifaði: „Þetta gekk allt saman of
vel, eins og yfirþyrmandi vor sem er svo
grænt að mann kennir til.“ í þessum orðum
fólst ef til vill uggvænleg forspá en enn
um sinn voru engin tákn sýnileg um þau
illu örlög sem vofðu yfir elskendunum.
Þau bjuggu saman í lítilli íbúð skammt
frá Baker Street og voru önnum kafin við
margvísleg tónlistarstörf. Jacqueline hafði
lagt að baki mikil ferðalög um Sovétríkin
og síðar Bandaríkin, þar sem hún kom fram
með hljómsveitum í fjórtán borgum og hlaut
einróma lof gagnrýnenda. Barenboim var
einnig stöðugt á faraldsfæti þannig að sam-
vistir þeirra voru miklu stijálli en þau kusu.
Gamlir vinir hennar hurfu smátt og smátt
af sjónarsviðinu, því að Daniel vildi hafa
hana fyrir sig og hún vildi allt fyrir hann
gera. Og þar kom að hún gekk nánast fram
að foreldrum sínum þegar hún lýsti yfir
því að hún ætlaði að taka gyðingatrú er
hún gengi í hjónaband. Telur ævisöguritari
að þar með hafi foreldrar hennar hafnað
henni að vissu leyti því að samkvæmt áliti
þeirra stóðu gyðingar utan við samfélagið
og mótmælendur af millistétt höfðu sem
minnst samneyti við þá. Eigi að síður komu
þau til Tel Aviv og voru viðstödd vígsluat-
höfnina sem fór fram samkvæmt gyðingleg-
um hefðum 15. júni árið 1967 rétt eftir að
Jacqueline hafði tekið gyðingatrú. Helztu
stjórnmálamenn ísraels sátu brúðkaup-
sveizluna en Bretar létu sér fátt um finnast.
Aðeins Daily Mail gat þess stuttlega að
fyrrum undrabarnið Jacqueline du Pré og
píanóleikarinn og hljómsveitarstjórinn
Daniel Barenboim hefðu gengið í hjónaband
í Israel.
Niðurlag í næsta blaði.
Guðrún Egilson tók saman.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. SEPTEMBER 1991 7