Lesbók Morgunblaðsins - 02.11.1996, Blaðsíða 9

sjálf að Þjóðverjum hefði, þrátt fyrir góða
viðleitni! - reynst erfitt að bæta við ljótari
þáttum en þeim sem arabískir, portúgalskir,
breskir, belgískir o. fl. evrópskir þrælasalar
og yfirgangsseggir höfðu þegar snúið í sögu-
þræði hins myrka meginlands. Átök Þjóð-
veija við hina harðvítugu Heroa voru sannar-
lega hroðaleg og Sanir voru auðvitað
réttdræpir í þeirra augum eins og flestra
nýlenduherra syðra. Hinu verður þó ekki
mótmælt að Þjóðveijar reyndust, ekki síður
í Afríku en annarsstaðar, framtakssamir og
góðir skipuleggendur í verk- og efnahagsleg-
um efnum og má enn sjá mörg dæmi þess
í Namibíu, t.a.m. í byggingaframkvæmdum,
skóla- og samgöngui.nálum.
Bretar lögðu þýsku Vestur-Afríku ekki
beint undir stjórnina í London, heldur létu
Þjóðabandalagið sáluga afhenda breska sam-
bandsríki Suður-Afríku - þá orðið nær sjálf-
stætt samveldisríki (dominion) - umboð til
að stjórna því. Nýlenda þessi var því orðin
nýlenda breskar nýlendu. Geta má nærri að
þýsku nýlendubúarnir voru ekki mjög sáttir
við þessa skipan, en meir en helmingur þeirra
kaus þó að vera um kyrrt. Fyrir innfædda
Afríkubúa breytti litlu hvort nýlendukúgun-
inni var stjórnað frá Pretoríu eða Berlín og
stjómarherrar Suður-Afríku reyndust síst
eftirbátar Þjóðveija í hörku og hrottaskap
gagnvart frumbyggjunum. Miklum hluta
ræktanlegs og nýtanlegs beitilands var út-
hlutað hvítum bændum og Búar frá Suður-
Afríku hófu að setjast að og hefja stórbú-
skap í „verndarríkinu“. Um aldamótin höfðu
fundist gimsteinanámur norðan Oraníufljóts
sem aðskildi nýlendu Þjóðveija frá Höfða-
landinu. Þær reyndust auðugri en nokkurn
óraði fyrir og voru reknar af þýsku demanta-
námufélagi, en þegar Bretar náðu tökunum
komust þær í hendur hins geysivolduga De
Beers auðfélags, sem Cecil Rhodes kom á fót
í Höfðalandinu, og eru ennþá undir stjóm
þess. Gimsteinar úr þessum námum eru enn
helstu útflutningverðmæti Namibíu.
Suðurafríkusambandið fékk eftir síðari
heimsstyijöld framlengt stjórnarumboði sínu
yfir hinni þýsku nýlendu, en Sþ reyndust
breska samveldisríkinu ekki alveg jafnleiði-
tamar og Þjóðabandalagið hafði verið. heldur
reyndu að fylgja eftir mannréttindaákvæðum
og þeim skilyrðum sem sett höfðu verið fyr-
ir umboðinu. Sýnt var að stjórn hins hvíta
minnihluta í Suður-Afríku stefndi að varan-
legum yfirráðum og eftir að Þjóðemisflokkur
Búa náði völdum 1948 fór ríkisstjórnin að
beita sömu aðferðum við kúgun þeldökkra í
verndarríkinu og heima fyrir. Þeldökkir íbúar
voru sviptir eignarrétti, en hvítir bændur
hvattir til að setjast þar að og úthlutað land-
svæðum af mikilli gjafmildi. Meðalstærð
landareigna hvítra bænda var um 150 km2.
Aðskilnaðarlögin (apartheid) voru innleidd
og stjórn Malans og arftaka hans þráaðist
við öllum kröfum Sþ um að virða réttindi
frumbyggjanna.
Blóðug og grimmileg barótta
En nú var risin hreyfing meðal þeldökkra
manna í Afríku sem lítt varð stöðvuð. Inn-
fæddir höfðu eignast leiðtogaefni, sem höfðu
komist til mennta og öðlast þekkingu, sem
gerði þá að nýtum foringjum í baráttu fyrir
þeim mannréttindum kynbræðra sinna, sem
vestræn menningarríki telja grundvöll sið-
menningar - a.m.k. í eigin ríkjum.
Öllum er kunnugt að nýlenduveldin neydd-
ust hvert af öðru til þess að sleppa tökunum
á fornum yfirráðasvæðum og nýlendustefna
Vesturlanda í sinni upphaflegu mynd dó
drottni sínum á síðari hluta þessarar aldar.
Barátta þeldökkra íbúa gömlu þýsku Vestur-
Afríku fyrir frelsi stóð einna lengst, eða í
meira en hálfa öld, og var bæði blóðug og
grimmileg. Enginn kostur er hér að rekja
sögu hennar nema í grófustu dráttum enda
yrði það, og er reyndar orðið, fræðimönnum
efni í þykkar bækur. Inn í hana ófust stór-
pólitísk átök kalda stríðs risavelda Bandaríkj-
anna og Sovétríkjanna sálugu, - jafnvel Kína,
og blönduðust í þeim átökum margvíslega
við pólitísk hagsmunasamtök Afríkumanna
sjáifra.
Suður-Afríkusambandið reyndi hvað það
gat til þess að halda yfirráðum sínum áfram
og skirrðist einskis við að beita hervaldi,
hermdarverkum og hrottaskap. Þeldökkir
íbúarnir gripu til skæru'nernaðar og leituðu
sér stuðnings meðal Sþ, fijálslyndra manna
á Vesturlöndum og byltingarsinnaðra marx-
ista eftir því sem vindar blésu. Sterkustu
samtök þeirra SWAPO hófu vopnaða baráttu
1966 og alþýðufrelsisherinn PLAN reyndist
hættulegt vopn. Sþ sviptu Suður-Afríkusam-
bandið umboðinu til stjómar landsins 1969,
en sambandið hunsaði bæði ályktun Sþ og
úrskurð Alþjóðadómstólsins og herti tökin í
landinu.
Þegar nýlendustjórn Portúgala hrundi í
HEIMILI í útjaðri Swakopmund. Ekki hafa allir orðið rfkir á því að flytja á mölina. Hér
er fólk sem hefur búið um sig á öskuhaugum bæjarins.
HEREROKONUR í búningi sem þær hafa tekið upp eftir trúboðunum fyrir sfðustu alda-
mót og er orðinn þjóðbúningur núna. Flestar þeirra bera hann jafnt hvunndags sem
á tillidögum. Því fleiri millipils og stærri skuplur, því fínni eru þær.
ÚLFALDAR voru fluttir suður til Namibíu
sem samgöngutæki en eru núna hafðir til
að skemmta ferðamönnum. Greinarhöf-
undurinn hefur það helst á tilfinningunni
að þessi úlfaldi hlægi að tilburðum okkar
við að klöngrast á bak.
nágrannaríkinu Angóla 1974-75, vænkaðist
hagur skæruliðasamtaka sem gátu nú leitað
hælis hjá vinveittum aðilum í nágrannaríki í
norðri. Um leið fóru Sovétríkin að fiska í
hinum pólitíska polli Afríku og beittu fyrir
sig „sjálfboðaliðum" Castrós frá Kúbu. Suð-
ur-Áfríkusambandið svaraði þessu með því
að ráðast oftsinnis inn í suðurhéruð Angólu
og viðurkenndu t.d. 1983 að hafa ráðist um
200 km inn í landið.
En þrátt fyrir margyfirlýsta sigra heija
Suður-Afríku á vígvelli og í „kosningum" óx
andspyrnuhreyfingunni sífellt ásmegin og
þegar leið að lokum 9. áratugarins var sýnt
að aðeins væri tímaspursmál hvenær yfir-
gangur hvíta minnihlutans yrði að láta undan
síga í Suður-Afríkusambandinu sjálfu og þá
jafnframt í verndarríkinu í norðri. Á Moskvu-
fundi Gorbachevs og Reagans 1988 var
ákveðið að stórveldin beittu sér fyrir vopna-
hléi í þessu stríðsþjáða landi. Suður-Afríka
skyldi kalla her sinn burt frá Angóla og
Namibíu og „sjálfboðasveitir“ Castrós hverfa
burtu. í framhaldi af þessu var stofnað til
stjórnlagaþings í Namibíu haustið 1989 og
allheijar sakaruppgjöf veitt þátttakendum
stríðandi fylkinga.
Namibía- yngsta sjálfstseóa
lýóveldi Afriku
Samtök byltingarmanna fengu sigur í
kosningum til stjórnlagaþingsins en ekki
nógu sterkan meirihluta atkvæða (57%) til
þess að geta samið stjórnarskrá að eigin
geðþótta. En stjórnlagaþingið einkenndist
samt af samkomulagsviðleitni og sáttfýsi um
að koma á lýðræði og lýðveldisstjórn, fram-
kvæmdavaldið var falið þjóðkjörnum forseta,
kosnum til 5 ára og má endurkjósa hann
einu sinni.
Þessi stjórnarskrá gekk í gildi 20. mars
1990 við mikil fagnaðarlæti. Yngsta sjálf-
stæða lýðveldi Afríku skyldi (samkvæmt sam-
þykkt allsheijarþings Sþ frá 1968) heita
Namibía og fyrsti forseti þess var kjörinn
Sam Nujoma sem hafði verið einn ötulasti
foringi SWAPO-hreyfingarinnar. Þau sex ár
sem liðin eru hafa einkennst af friði og allmik-
illi uppbyggingu atvinnulífsins þrátt fyrir
mikla erfiðleika og fátækt. Að þessu leyti
hefur Namibía skorið sig úr flokki flestra
annarra Afríkulýðvelda sem hafa of oft, því
miður, einkennst af gegndarlausri spillingu,
kynþáttahatri og hryllilegum styijöldum,
jafnvel útrýmingartilraunum á heilum þjóð-
flokkum og er óskandi að Namibíumenn losni
um alla framtíð við það hlutskipti.
íbúar Namibíu árið 1990 töldust um 1,8
milljónir, þar af 86% þeldökk, 8% hvít en
hinir kynblendingar. Meðalaldur karla er 57
ár, kvenna 62. Læsi þeldökkra er 16%.
Stærð Namibíu er um 1,2 miljón km2 eða
nálægt tíföld stærð íslands. Landið er því
stijálbýlt, tæplega 2 íb. p. km2 og skiptist í
26 umdæmi, höfuðborgin Windhoek er stað-
sett í miðju landinu og liggur vel við sam-
göngum í allar áttir. íbúatala er um 114.000.
Um 40% ríkistekna koma enn af náma-
vinnslu, mynt er nú Namibíudollari nl. 17
ísl. kr. pr dollari.
Landslag, veóurfar
Eins og getið var hér að framan er Namib-
ía ekkert gósenland frá náttúnmnar hendi.
Öll strandlengja Atlantshafsins er nær sam-
felld eyðimörk og nær sandhafið langt inn í
landið. Engir stórir fírðir eða flóar ganga inn
í landið og hafnir því fáar. Bestu hafnarskil-
yrði eru við Walvisflóa, alllangt sunnar er
Luderitz, útgerðabær þar sem talsvert af
íslendingum starfar nú við fískveiðar og út-
gerð. Namib-eyðimörk liggur meðfram mest-
allri vesturströndinni og hækkar landið fljótt
til austurs og Afríkuhásléttan tekur við. Þar
skiptast á fjalllendi og þurrar sléttur. Kala-
hari-eyðimörkin teygir sig inn í miðbik lands-
ins austanvert. Kaldur austurstraumur Suð-
ur-Atlantshafs streymir norður með Afríku-
strönd vestanverðri og samspil strauma og
vinda valda því að árleg úrkoma á þessu
svæði er mjög lítil. Hér eru sömu veðurskil-
yrði og þau sem skapa eyðimerkursvæði
Vestur-Ástralíu og auðnir í Suður-Ameríku.
Besta gróðurlendið er hálendissvæðið austur
og norður af Sambieyðimörk því það svæði
nýtur talsverðrar úrkomu um sumartímann.
Hásléttan er hér frá um það bil 900 m -
nærri 2.000 m.y.s og skiptast þar á fjöll og
dalir. Til suðurs eru allgóð beitilönd, enda
mikil kvikfjárrækt þar, en er norðar dregur
eru ræktanleg akurlendi í dölunum. Þarna
er mikið um villt dýralíf og land víða ósnortið.
Fiskimió veslan Nástranda
Mitt starf þama syðra var að vera stýri-
maður á vegum Þróunarsamvinnustofnunar
íslands á rannsóknarskipi sem gert var út
af namibíska ríkinu og var eg samningsbund-
in í sjö mánuði. íslendingar hafa verið yfír-
menn á rannsóknarskipi í eigu Namibíu und-
anfarin sex ár. Ætlunin er svo að Namibíu-
menn taki við þessum störfum þegar þeir
hafa öðlast reynslu og kunnáttu til. Við fjöl-
skyldan settumst að í Svakomund og eg hóf
starfið í byijun febrúar 1995. Rannsóknar-
skipið var nýtt, heitir Welwitchia, tæpl. 500
tn. smíðað í Japan og gáfu Japanir Namibíu-
ríki það 1994.
Mörgu var þó áfátt í búnaði þessa skips.
Siglinga- og rannsóknartæki voru góð en
skipulagningu við uppsetningu þeirra mjög
áfátt. V ar engu líkara en Japanir hefðu hann-
að þetta skip til hafrannsókna - bundið við
bryggju! Mælingatækjum var t.a.m. komið
þannig fyrir að þau hættu að virka væri
veltingur og öldugangur, öryggisútbúnaði
ýmist illa fyrir komið eða hann vantaði. Ör-
yggisgirðing þilfars náði t.d. meðalmanni í
mitt læri, m.ö.o. kjörin hæð til þess að steypa
óvönum mönnum, eins og vísindamönnum
og byijendum í sjósókn, fyrir borð við vinnu
á þilfari í veltingi. íslendingar þarna suður
frá voru búnir að gera töluverðar endurbæt-
ur á skipinu en skortur á margvíslegum út-
búnaði, bæði veiðarfærum og öðru, var til
mikillar tafar við öll störf, viðhaldsprógram
skips var ekkert og nýja, nauðsynlega hluti
var ýmist illgerlegt eða mjög tímafrekt að
fá, en það verður ekki rætt hér.
Yfírmenn skipsins voru íslenskir: skip-
stjóri, stýrimenn og vélstjórar, en áhöfnin
var Namibíumenn af öllum kynþáttum, sum-
ir framhaldskólanemendur, sem skyldu læra
sjómennsku, komnir beint skólabekk, með
það markmið í huga að verða yfirmenn, án
þess að skilja eða vita að við sjómennskunám
þarf að læra hlutverkin og venjast starfinu
I réttri röð frá léttmatrós til yfírmanns; dug-
ar því vart að koma með hvíta hanska og
stúdentsprófskírteini upp á vasann og ætla
sér að ná hæfnisprófi sem yfírmaður á skynd-
inámskeiði!
Margvislegar haf rannsóknir
Rannsóknarverkefnin voru margvíslegar
hafrannsóknir, athugun ástands sjávar, seltu,
strauma, stærð fískistofna o.s.frv. Samskipti
okkar íslendinga við afrísku áhöfnina voru
yfirleitt góð og meðal þeirra voru mjög góð-
ir sjómenn, vanir fiskimenn, en nemendurnir,
sumir komnir beint af framhaldskólabekk,
reyndust hinsvegar ekki nógu vel og gáfust
ýmsir upp. Einn sagði við mig þegar ég var
að hvetja hann til að halda áfram, að það
væri allt í lagi að vera sjóveikur og kunna
ekki neitt í samanburði við mig, útlending-
inn, en það væri þama Owambo-kona háseti
sem væri honum miklu færari og það væri
meira en hann þyldi.
Rannsóknarferðimar stóðu allt upp í 3 vik-
ur í senn, farið var í túra ýmist norður með
eða suður með ströndinni. Bergmálsdýptar-
mælingar vom gerðar á stærðum fískitorfa,
mæld sjávarselta, súrefnismagn og hitastig,
en skipið var, sem fyrr segir, ekki nógu vel
útbúið til að við gætum gert nákvæmar mæl-
ingar ef eitthvað var að veðri. Auk þessara
rannsókna var skipið á rannsóknarveiðum,
bæði með troll og krabbagildrar.
Ein helsta físktegundin þarna syðra er
„pilcher" - sardínutegund sem er mikið
brædd í mjöl, en einnig má breyta henni í
lostæti með niðurlagningu (pickles) og nið-
ursuðu. Pilcherveiðarnar era árstíðabundnar
líkt og loðnu- og síldveiðar hér heima. Skeija-
humar (Rock lobster) er önnur mjög eftirsótt
tegund, sem veidd er þarna, - mest í gildr-
ur, enda er hann á grannsævi, eða kafað er
eftir honum. Það er ansi kaldsamt starf því
þrátt fyrir að hann sé á grynningum í heit-
tempraða beltinu er sjórinn býsna kaldur á
þessum slóðum. Það var heldur ekkert
skemmtiverk að stjórna skipinu við rannsókn-
ir á humrinum alveg upp í landsteinum á
örfárra faðma dýpi upp í brimgarðinum á
hafnlausum eyðilegum Náströndunum, þar
sem gömul og ný skipsflök var hvarvetna
að sjá. Þá var maður þakklátur fyrir nútíma-
siglingatæki. Einu sinni sem oftar vildu fiski-
fræðingarnir veiða pilcher mjög nærri landi
á grynningum en ekkert veiðarfæri var til
þess með nógu litla opnun nema flottroll! Það
var ansi skondið að vera í senn með flottroll
sem bæði dróst við botn og flaut í yfirborð-
inu á mörgum belgjum - til að reyna lyfta
því nægilega - og í einu halinu fylltist troll-
ið af flatfiski, rækju, pilcher og - gijóti.
Framleiðendum þessa veiðitækis hefði víst
þótt undarlegt að sjá þessar aðfarir við notk-
un þess.
Niðurlag í næstu Lesbók.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. NÓVEMBER 1996 9