Lesbók Morgunblaðsins - 02.11.1996, Síða 14

GUÐMUNDUR
HERMANNSSON
NÝR DAGUR
Að vakna
eftir gegnblautan
gærdaginn
var gleðilegt
en vonum blandið.
Fyrst
kyssti sólin
fjallatoppana.
Síðan
faðmaði hún
allt landið.
Höfundur er fyrrverandi
yfirlögregluþjónn.
SÖLVI JÓNSSON
FEITI
MAÐURINN
Feiti maðurinn
við hliðina á mér
tekur tvö sæti í stól
Hann ber bumbuna uppi á borði
hún vellur út um allt
þvílíkt hlass
Ég hugsa með mér
hefði Hitler notað hann þennan
í sápur
hefði hann fengið Geysi til að
gjósa
Feiti maðurinn
stendur upp
gólfið vaggar undir honum
Feiti maðurinn tekur tvö skref
áfram
gólfið hristist og skelfur
svo undir tekur í allri bygging-
unni
Feiti maðurinn
hverfur skyndilega með braki og
brestum
niður í gegnum gólfið
GRANNI
MAÐURINN
Granni maðurinn
við hliðina á mér
tekur hálft sæti í stól
Hann lekur undir borðið
tollir vart á stólnum
algjört fis
Ég hugsa með mér
hefði Hitler notað hann þennan
í sápur
hefði það orðið léleg handsápa
Granni maðurinn
stendur upp
gólfið bærist vart undir honum
Granni maðurinn tekur tvö skref
áfram
gólfið gefur ekki hið minnsta
eftir
heyra mætti fiöður falla
Granni maðurinn
hverfur skyndilega með fissi
þegar hann gufar upp
Höfundurinn býr í Reykjavík.
FAÐIRVORRAR
DRAMATÍSKU LISTAR
Fyrir 200 órum settu skólapiltar í Hólavallaskóla ó
svió ieikverkió Slaóur og trúgirni, eóa Hrólf. Af því
tilefni leiklesa Spaugstofumenn Hrólf í Listaklúbbi
Leikhúskjallarans á mánudagskvöid. ARNIMATTIAS-
SON rekur sögu verksins og höfundar þess, Siguró-
ar Péturssonar, skálds og sýslumanns, sem kallaóur
hefur verió faóir vorrar dramatísku listar.
ARGUR vill rekja
upphaf leikritunar
á Islandi til Norð-
mannsins Ludvigs
Holbergs (1684—
1754), sem gnæfir
þar yfir samtíma-
menn sína á íslandi
svo og á öðrum Norðurlöndum. Holberg var
kominn á miðjan aldur og hafði kynnst
ýmsu er hann hóf að upplýsa og skemmta
löndum sínum með gleðileikjum sínum og
-kvæðum. Alls samdi hann 35 leiki og sá
sem hér kemur við sögu, Jean de France,
var fyrst leikinn í Kaupmannahöfn 1722
þegar Holberg var 38 ára gamall, og kom
út á prenti 1723.
Jean varð þegar vinsæll um öll Norður-
lönd enda sáu menn aðra eins dára og þar
er lýst, allt umhverfis, meðal annars hér á
landi þar sem verkið varð fyrirmynd að
fyrsta „alvöru“ leikriti sem samið var á
íslandi, þótt eftirmyndin sé það frumleg og
sjájfstæð að erfitt er að benda á bein áhrif.
í Danmörku, þar sem Holberg dvaldi
nánast alla ævi, glímdu menn við frönsk
áhrif fyrst og fremst; það þótti fínt að sletta
frönsku og apa eftir frönskum hirðsiðum.
Rasmus Christian Rask sneri verki Hol-
bergs á íslensku og kallaði hann Jóhannes
von Háksen 1813-1815, er Rasmus Rask
dvaldist hér í þeim tilgangi að kynna sér
betur íslenska tungu, en ekki varð sú þýð-
ing gefín út fyrr en 1934.
Jón Helgason segir svo um bæjarbraginn
þegar Rask kom hingað:
„Þó að íslenzkir bæjarbúar væru mikill
meiri hluti að höfðatölu, máttu Danir sín
svo mikils í bænum, að hann mátti fremur
heita danskur en íslenzkur. Ef eitthvað var
skrásett um bæjarmálefni var það jafnan á
dönsku, og menn gerðu sér far um að tala
hálfdanskt hrognamál. Hver sem vildi heita
maður með mönnum hengdi -sen aftan í
nafn sitt eða sá sér fyrir dönsku heiti á
annan hátt.“
í bréfi til Bjarna Thorsteinssonar segir
Rask um kynni sín af menningu Reykvík-
inga:
„Annars þjer einlæglega að segja held jeg,
að íslenskan bráðum muni útaf deyja; reikna
jeg, að varla muni nokkur skilja hana í
Reykjavík að 100 árum liðnum, en varla
nokkur í landinu að öðrum 200 árum þar
upp frá, ef allt fer eins og hingað til og
ekki verða rammar skorður við reistar; jafn-
vel hjá beztu mönnum er annaðhvort orð á
dönsku.“
I Reykjavík var fátt til skemmtunar og
bæjarbragur daufur. Menn þurftu því að
sjá sér sjálfir fyrir afþreyingu, og mun
Rask hafa átt þátt í að sjónleikjahald var
tekið upp aftur, en það hafði þá legið niðri
um nokkurt skeið. Svo segir hann frá í
öðru bréfi til vinar síns Bjarna Thorsteins-
sonar:
„Af öðrum frjettum skrifa jeg þjer ein-
asta þessar: Skömmu fyrir jólin ljek jeg
magisters Stygotii persónu í Jakob von
Thybo, í búningi sýslumanns Sigurðar Pjet-
urssonar og þótti mönnum jeg ekki gera
það svo fávíst.“ Jakob von Thyboe var
örugglega leikinn a dönsku enda mátti heita
að Reykjavík væri aldanskur bær á þessum
tíma. Ekki er að efa að Rask og vini hans
Árna hafi sárnað þessi skortur á íslenskum
leikverkum og að Rask hafi þá tekið til við
&t|jtjr&ar pcturöfottar
eýfliimatine í JKjówr (ijltu Sgu
i .t5uUbr!«gu fpflu
frá 1789 til 1803-
Atflor { l«p» 50 ÍT.
■ »,' .'i . .1M1..".'.'"".
Jtíyrj«»ie 1844.
á fofinaP €gil» !36rtffo»«r,
*f fpnitiat* «S<lg« ’jttjnfrni.
Titilsíða Ijóðmæla Sigurðar Péturssonar,
einu útgáfunni sem til er, en leikritin voru
gefin út í sama broti um svipað leyti. Að
sögn Jóns Sigurðssonar moraði af villum
i útgáfunni. Hrólfur og IMarfi hafa komið
út sfðar, meðal annars í útgáfu Menningar-
sjóðs 1950.
þýðingu sína á Jean de France.
Síðan er það haft eftir Páli Melsteð að
Rask hafi leikið Dalstæd kaupmann í Narfa
eftir Sigurð veturinn 1815—1816. Hefur
hann þá séð hve Narfi var miklum mun
frumlegra og staðbundnara verk en stæling
hans á Jean de France og því aldrei lokið
við þýðinguna, enda var þess varla þörf að
bæta við ádeiluna hjá Sigurði í Narfa.
Löng saga leikritunar
Leikritun á íslandi á sér lengri sögu en
margur ætlar. Elsta dæmi um leikrit ritað
á íslandi er „Comædia samanskrifuð af
Hrapna Flóka í miðju Ragna Rökkre á
Deige einskis mánaðar“ sem síðar hlaut
nafni Sperðill eftir aðalpersónu leiksins.
Höfundur þess var séra Snorri Björnsson á
Húsafelli (1710—1803). Sperðill varþó aldr-
ei settur upp og er eingöngu til varðveittur
í handriti í handritasafni Landsbókasafns-
ins.
Næsta tilraun til leikritunar á íslandi er
stuttur einþáttungur eftir Geir Vídalín, bisk-
up, vin Sigurðar eins og síðar verður getið.
Verk Geirs hét Bjarglaunin, gleðispil í
einum flokki, en gekk síðar undir nafninu
Brandur. Einna helst virðist Geir hafa orð-
ið fyrir áhrifum af Johannes Ewald, þótt
einnig hafi Holberg, J.H. Wessel og P.A.
Heiberg verið nefndir sem fyrirmyndir.
Brandur var fyrst leikinn á Herranótt skóla-
pilta í Reykjavík 1787—88. Það hlýtur að
teljast fyrsta alíslenska leiksýningin á nú-
tímavísu, þótt ekki jafnist hún á við verk
Sigurðar Péturssonar, „föður vorrar drama-
tísku listar“, sem Guðmundur Kamban
nefndi svo.
Siguróur Pétursson
Sigurður Pétursson fæddist 1759 og „átti
til auðugra að telja“, kominn af embættis-
mönnum í báðar ættir. Faðir hans, Pétur
Þorsteinsson, sýslumaður, tók hann með sér
til Kaupmannahafnar 9 ára gamlan „þeim
til lækninga" 1768. 1774 var Sigurður síð-
an sendur utan í Hróarskelduskóla. Þar sat
hann til 1779, er hann tók þaðan stúdents-
próf, tvítugur að aldri. Við Hafnarháskóla
fékk hann Garðsvist af því hann var íslend-
ingur „en hafði þá að mestu gleymt móður-
máli sínu“, eða svo segir Arni Helgason
a.m.k. í ævisögu sinni. (Finnur Jónsson leið-
ir hinsvegar að því rök að þetta sé mjög
orðum aukið í Ársriti Hins íslenska fræðafé-
lags 1927-28.) Nam Sigurður þar mál-
fræði og sögu en síðan lög. Prófum lauk
hann í heimspeki 1780, málfræði 1782 og
lögfræði 1788, öllum með laudabili caract-
ere. Ekki var hann þó allan þennan tíma í
Höfn, því um vetrartíma var hann barna-
kennari hjá Joakim Castienschiold hershöfð-
ingja, föður þess Castienschiölds er síðar
varð stiptamtmaður á íslandi 1810—1819.
Um veru sína þar orti Sigurður:
Nú er eg hólpinn, nú hef eg frið,
nú er eg garpur mesti,
aðalinn dingla eg aftan við
einsog tagl á hesti.
í Höfn kynntist Sigurður Geir Vídalín
1780, og tókst með þeim ævilöng vinátta.
Einnig kynntist hann norska skáldinu Johan
Herman Wessel (1742—1785). Þeim varð
vel til vina og er sagt að Wessel hafi þótt
einkar vænt um Sigurð og „lagt hendur í
höfuð honum, einsog til að leggja yfir hann
anda sinn“, að sögn Jóns Sigurðssonar.
Sigurður tók Stellu-bálk Wessels og orti
af rímur, til að hæða smekkleysur rímna-
skálda á Islandi í kenningum og öðru;
„hvorttveggja hefir þótt mæta vel ort“,
skrifaði Jón Sigurðsson í Nýjum félagsritum
og bætti við eftirfarandi mannlýsingu:
„Sigurður Pétursson var einn af þeim
skáldum, sem tók það sem næst honum lá;
hann lifði til þess að lifa, og síðan að deyja
einsog aðrir góðir menn; fara síðan í himna-
ríki — ef svo vildi til takast! — Hann vildi
hafa gaman af veröldinni, og horfa á leik
hennar meðan hann mátti, og leggjast svo
fyrir þegar hann „gat ekki lengur“.“
Aðrar lýsingar á Sigurði eru mjög á sömu
lund, Espólín lýsti honum svo í árbókum
sínum er hann segir frá því að Sigurður
hafi látið af embætti:
„Því at Sigurdr Pétrsson í Nesi var opt
vanheill sagdr, ok hafdi eigi lengi mátt at-
standa sýslurnar, enda verit lítt vid þat
felldr, því hann var léttlátr, ok meir gefinn
fyrir gaman enn standa fyrir vandfærni ok
vítum, ok því var honum eigi við Ólaf stipt-
amtmann, ok lét stundum fjúka í kveðlíng-
um, ok vard þá enn vandstadnara.“
í Sýslumannsævum segir að Sigurður
hafí verið „undarlegur, kómískur, satírískur
í tali og skáldskap, þótti því nokkuð kersk-
inn í tilsvörum sínum“.
í íslenskum æviskrám Páls Eggerts Óla-
sonar segir að Sigurður hafi verið: „ . . .
lipur gáfumaður og vel að sér, skáld gott,
fyndinn í tali, en nokkuð undarlegur.“
Sýslumaóur og lögreglustjóri
Geir lauk prófi 1789 og hélt þá til ís-
lands, en Sigurður ári síðar, er hann sá sér
færi á að fá embætti nærri vini sínum og
varð sýslumaður í Kjósarsýslu, síðan lög-
reglustjóri í Reykjavík. Mjög átti hann þó
erfitt með að gegna síðarnefnda starfinu
vegna fótameins, en til marks um létta lund
Sigurðar orti hann svo um fótamein sitt:
„Þó að eg fótinn missi minn, / mín ei rjen-
ar kæti, / hoppað get eg í himininn / haltur
á öðrum fæti.“ Fótameinið varð þó til þess
að hann neyddist til að láta af embætti
1803, en bjó upp frá því hjá Geir vini sínum
sem þá var orðinn biskup það sem eftir var
ævi hans, til 1823, og síðar hjá ekkju Geirs
til 1827 er hann lést. Sigurður „var innfalla-
skáld mikit, ok jafnan í Nesi, ok gjördi sér
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. NÓVEMBER 1996