Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1997, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1997, Blaðsíða 4
ARIÐ 1104 varð mikið gos í Heklu. Elstu annálar greina reyndar aðeins frá eldi hinum fyrsta í Heklu- felli og annað er ekki vitað úr rituðum heimildum með vissu um þetta gos. Þegar eldgosið hófst hafði byggð haldist í landinu í rúm 200 ár. Þrátt fyrir ýmsar náttúruhamfarir, sem fyrstu íbúamir áttu alls ekki að venjast úr þeim löndum sem þeir komu frá, var Heklugosið árið 1104 að öllum líkindum það ískyggilegasta sem þeim hafði mætt í hinu nýja landi. Jarðfræðingar geta nú frætt okkur um að þetta Heklugos hafi verið stærra en nokkurt annað gos í Heklu eftir landnám, hvað varð- ar magn gosefna (vikurs). Um önnur gos Heklu á miðöldum vitum við að þeim fylgdu miklir jarðskjálftar, og um nokkur gos sem nefnd eru í annálum er sagt að byggðir hafi lagst af í kjölfarið. Heklu er hugsanlega einn- ig getið í erlendum miðaldabókmenntum. Er fjalli nokkru á íslandi er lýst sem gátt helvít- is í frönskum miðaldakvæðum er að öllum líkindum átt við Heklu. Júdas var þar fjall- búi ásamt öðrum fordæmdum sálum, sem veinuðu í kór yfir aumum örlögum sínum í vítislogum. í lok 12. aldar ritaði munkurinn Herbert í klaustrinu Clairvaux í Frakklandi Bók undranna (Liber Miraculorum). Þar lýsir hann mörgum eldgosum á íslandi og vel gæti hann átt við Heklu er hann ritar: Á vorum tímum hefur það sést einhverju sinni, að vítiseldurinn gaus upp svo ákaflega, að hann eyðilagði mestan hluta landsins allt í kring. Hann brenndi ekki aðeins borgir og allar byggingar, heldur einnig grös og tré að rótum ogjafnvel sjálfa moldina með bein- um sínum (Þýðing dr. Jakobs Benediktsson- ar). Rannsóknir i Þfórsárdal í Þjórsárdal, um það bil 15 km norðvestur af Heklu, var frá landnámi byggð, sem lengi var álitið að Hekla hefði eytt snemma á mið- öldum. Spurningin um það hvernig eyðingu dalsins bar að var ofarlega í hugum lærðra manna hér á landi allt frá síðari hluta 16. aldar og margar tilgátur voru settar fram um eyðinguna í aldanna rás. Árið 1937 voru þjóðminjaverðir Norðurlandanna staddir á fundi suður á Jótlandi og ákváðu að rann- saka eyðibyggð í Þjórsárdal sameiginlega. Þýskir fræðimenn við „fræðistofnun“ SS, Ahnenerbe, höfðu sýnt fornleifarannsóknum á íslandi mikinn áhuga á fjórða áratugnum og varð áhugi þeirra hugsanlega til þess að auka áhuga frændþjóða Íslendinga á rann- sóknunum í Þjórsárdal. Matthías Þórðarson þjóðminjavöður hafði barist fyrir þeim og leitað jafnt til Þjóðverja sem norrænna kol- lega. Ekkert varð úr rannsóknum þýskra fornleifafræðinga á íslandi m.a. vegna fjár- skorts sem jókst í takt við hernaðarbrölt þriðja ríkisins. Rannsóknirnar í Þjórsárdal, sem fóru fram sumarið 1939, gáfu mjög áhugaverðar niður- stöður. í rannsóknunum tóku þátt fornleifa- fræðingar frá öllum Norðurlandanna nema Noregi. Rústir stórbýlisins á Stöng voru ein- ar sex bæjarrústa sem rannsakaðar voru sumarið 1939. Engum fornleifafræðinganna hafði fundist rústirnar álitlegar nema danska arkitektinum og fornleifafræðingnum Aage Roussell. Hann hafði mikla reynslu af forn- leifagreftri á Grænlandi og þekkti því rústir á norðlægum slóðum. Aðstoðarmaður hans var ungur fornfræðistúdent, Kristján Eldjárn. Rústirnar á Stöng höfðu sérstöðu, vegna þess hve vel þær voru varðveittar. Veggir og mikill hluti torfhleðslna stóðu óhreyfðir. Engu var líkara en að húsaviðir hefðu verið fjarlægðir og bærinn yfirgefinn. Forngripim- ir sem fundust bentu til búsetu á Stöng fram á 13. öld og rannsóknir Sigurðar Þórarinsson- ar á gjóskulögum bentu til hins sama. Upp- haflega taldi Sigurður að eldgos í Heklu árið 1300 hefði grandað byggð á Stöng. Síðar komst hann á þá skoðun að Heklugosið árið 1104 hefði valdið eyðingu byggðar i Þjórsár- dal. Nýjar rannsóknir Árin 1983-86 og 1992-94 fóru fram nýj- ar, ítarlegar fomleifarannsóknir á Stöng í Þjórsárdal og hafa þær varpað nýju ljósi á endalok byggðarinnar. Heklugosið árið 1104, sem þeytti upp hinum hvíta vikri sínum, eyddi ekki byggð á Stöng, eins og hingað til hefur verið haidið fram. Hinar nýju fornleifarann- sóknir hafa skýrt endalok byggarinnar og upphaf hennar. Með hjálp geislakolsaldurs- greininga er komið í ljós að búseta hefur haldist á Stöng nokkuð fram yfír aldamótin 1200, þ.e.a.s. löngu eftir hið mikla eldgos BEINAFLUTNINGUR A STÖNG í ÞJÓRSÁRDAL EFTIR VILHJÁLM ÖRN VILHJÁLMSSON Lengi var talið að aðeins væri um að ræða eitt byggingarskeið á Stöng í Þjórsárdal. Nú leikur enginn vafi á því aó búseta hefur verió þar frá lokum 9. aldar og allt fram á þá 13. Ljósm. VÖV1993. FRÁ RANNSÓKN kirkjunnar og tættum smiðjunnar, sem hún var reist á. Punktalínan sýnir nokkurn veginn grunnflöt kirkjurúmsins. árið 1104. Samtímis hefur verið sýnt fram á að upphaf byggðar á Stöng hafi verið skömmu eftir að landnásmsgjóskulagið féll. Jarðfræðingar telja nú næsta öruggt að það hafi gerst árið 871, eða þar um bil. Á Stöng hafa nú fundist leifar tveggja skála, sem eru eldri en sá er rannsakaður var sumarið 1939. Elstu mannvistarleifar, sem fundíst hafa á Stöng, eru eldstæði, sem var notað skömmu eftir landnám. í því fundust leifar brennds kambs og brennd hvalbein úr stórhveli. Smiðja frá 10. öld hefur verið rannsökuð að hluta til. Hún er forveri smiðjunnar sem fannst á Stöng árið 1939. Eldri skáli er und- ir íbúðarskálanum sem nú er til sýnis á Stöng. Eldgosið árið 1104 hefur ekki eytt byggð- inni, nema hugsanlega að hluta til, og sama er hægt að segja um eldgos í Heklu árin 1159 og 1206. Ef þessi gos hafa valdið ein- hverri röskun á búsetu, hefur það aðeins verið til skamms tíma. Endalok byggðar í innsta hluta Þjórsárdals verður að líta á sem afleiðingu fleiri, samtvinnaðra þátta. Eldgos- in léku þar stórt hlutverk, en uppblástur vegna gjósku, maðurinn og húsdýr hans og kólnandi veðurfar hafa einnig átt stóran þátt í að byggðin í Þjórsárdal leið undir lok á fyrri hluta 13. aldar. Fornleifar og gripir þeir sem fundust árið 1939 á Stöng og við síðari rannsóknir sýna einnig, svo ekki er um að villast, að búseta hefur verið á Stöng allt frá landnámsöld fram yfir aldamótin 1200. Afstaða gjóskulaga á Stöng, t.d. vikur- inn úr Helkugosinu árið 1104 þar sem hann er undir mannvistarlögum, sýnir einnig að bærinn getur ekki hafa farið í eyði vegna eldgoss í Heklu árið 1104. Kirkja ó Slöng Samkvæmt fyrri kenningum um eyðingu byggðar í Þjórsárdal átti búseta á Stöng ekki að hafa verið langvinn. Lengi var talið að aðeins væri um eitt byggingaskeið að ræða á bænum. Nú leikur enginn vafi á því að búseta hefur verið þar frá lokum 9. aldar allt fram á þá 13. Ein af þeim rústum sem rannsakaðar hafa verið er rúst lítillar torf- kirkju með rómönsku lagi frá 11. öld (mynd- ir)j elstu kirkju sem rannsökuð hefur verið á Islandi. Eldri kenningar gerðu ráð fyrir því að aðeins ein kirkja hefði verið í Þjórsárdal á fyrri hluta miðalda, þ.e. kirkjan að Skelja- stöðum. Rannsókn fór fram á kirkjugarðinum á Skeljastöðum árið 1939. Kirkjan á Stöng var rannsökuð að hluta til árið 1939, en þá var rústin kölluð útihús. Við rannsókn á ruslalagi árið 1992, er mynd- ast hafði fyrir utan þetta hús, fannst fram- tönn og kjálkabrot með jaxli úr manni á milli beina af stórgripum og annars úr- gangs. Frekari rannsóknir leiddu í ljós grafir og kistuleifar í nokkrum grafanna. „Útihús- ið“ reyndist þegar betur var að gáð vera rúst formfagurrar og haglega byggðar kirkju. Eitt vandamál blasti við okkur. Aðeins örfá mannabein fundust í gröfunum. Kjúkur og hnéskeljar í einni gröf og ein tönn og tábein í annarri. Ekki var hægt að skýra það hvað lítið fannst af beinum í gröfunum með iéleg- um varðveisluskilyrðum. Það sannaði heilleg beinagrind konu, sem ýtt hafði verið til hlið- ar er yngri kistugröf hafði verið grafin. í yngri gröfinni voru hins vegar afar fá bein á ruglingi í fyllingu grafarinnar. Nokkra stund stóðum við ráðþrota yfir þessu vanda- máli. Eftir ábendingu frá lögfræðinema, sem tók þátt í rannsókninni á Stöng skýrðist málið. Hann benti höfundi á stað í Grágás, elsta lagasafni íslensku. Af beinaflwthingi Kirkja hver skal standa í sama stað sem vígð er, ef það má fyrir skriðum eða vatna- gangi eða eldsgangi eða ofviðri, eða héruð eyði af úr afdölum eða útströndum. Það er rétt að færa kirkju ef þeir atburðir verða. Þar er rétt að færa kirkju ef biskup lofar. Ef kirkja er upp tekin mánuði fyrir vetur eða lestist hún svo að hún er ónýt, og skulu lík og bein færð á braut þaðan fyrir veturnætur 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. JANÚAR 1997

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.