Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1997, Síða 9

FIÐLA, FIÐLA
OG AFTUR FIÐLA
TONLIST
Uljómdiskar
BACH - GRUMIAUX
Johann Sebastian Bach: Sónötur og partítur
fyrir einleiksfiðlu - heildarútgáfa. Flytjandi;
Arthur Grumiaux. Útgáfa: Philips 438 736 -
2 (2 diskar). Verð: kr. 1.899 - Skífan.
ÓDÝRAR útgáfur á meistaraverkum sí-
gildrar tónlistar frá ýmsum tímum eru nú
orðnar áberandi í plötuverslunum um allan
heim. Fyrirtækjum með litla yfirbyggingu
og lágan auglýsingakostnað hefur tekist
að ná verulegri markaðshlutdeild á siðustu
árum. Við þessari þróun bregðast gömlu
útgáfufyrirtækin með útgáfum á eldri hljóð-
ritunum á vægara verði og svo er um út-
gáfu þá sem sem hér er til umfjöllunar.
Philips nefnir útgáfuröð sína Philips DUO
og er þar margt girnilegra bita.
Hljóðritun Arthur Grumiaux (1921-
1986) á sólópartítum og sónötum Bachs
kom fyrst út árið 1961. Hann stóð þá á
hápunkti ferils síns og telst túlkun hans til
sígildra útgáfna á þessum nærri 300 ára
gömlu meistaraverkum tónbókmenntanna.
Þótt upptakan sé nú komin vel á fertugsald-
urinn hljómar hún sérstaklega vel, endur-
ómurinn er eðlilegur og hlýr og varla örlar
á segulbandssuði.
Eins og við er að búast frá hendi þessa
vandaða listamanns er leikur Grumiaux
einstaklega fallegur og smekkvís. Tæknileg
fullkomnun telst sjálfsögð hjá stórstjörnum
nútímans en oft saknar maður einhvers
þegar yngri kynslóðin sýnir listir sínar.
Grumiaux hafði alla þá leikni sem þessi
tæknilega erfiðu verk krefjast og auk þess
innsæi hins þroskaða og vitra listamanns.
Hvort sem Grumiaux leikur hægar og inn-
hverfar saraböndurnar í Partítunum eða
tregafulla upphafskafla Sónatnanna eða
tekur á sprett í leiftrandi hröðum lokaköfl-
unum (t.d. Presto í Sónötu nr. 1 og Allegro
assai í Sónötu nr. 3) - alltaf er tónninn
jafn tandurhreinn og skýrleikinn óaðfinnan-
legur. Glettnin og dansinn kemst einnig vel
til skila og léttfættara fólk en undirritaður
gæti vafalaust átt það til að taka nokkur
dansspor með gígunni í Partítunni nr. 2 eða
í glaðlegum dansköflunum í hinni björtu
Þriðju partítu. Og að lokum má nefna að
aldrei hefur undirrituðum þótt hin tröll-
aukna ciaconna í Annarri partítunni hafa
hljómað svo sannfærandi og hrífandi eins
og í meðförum Grumiaux. Það liggur við
að maður komist í eitthvert annarlegt
ástand þegar svona tónlist líður um stofuna
á síðkvöldum!
KREISLER - BELL
Fritz Kreisler: Smáverk fyrir fiðlu og
píanó. Flytjendur: Joshua Bell (fiðla), Paul
Coker (píanó). Útgáfa: DECCA 444 409-2.
Verð: Kr. 1.899 - Skífan.
FRITZ Kreisler (1875-1962) var um
áratuga skeið einn ástsælasti fiðluleikari
heims en einnig vel kunnur fyrir litlu píanó-
lögin sín. Hann þótti hafa einstakan syngj-
andi tón, „víbratóið" hans var
víðfrægt og smekkvísin annál-
uð. Færri vita sjálfsagt að
Kreisler var mikill mannvinur
sem lét sér annt um örlög mun-
aðarlausra barna eftir fyrri
heimsstyq'öld og í seinni heims-
styijöldinni lét hann allar
greiðslur tii sín vegna sölu
hljómplatna renna til Rauða
krossins.
Við lauslega athugun í plötu-
lista tímaritsins Gramophone
kemur í ljós að tiltölulega fáir
geisladiskar eru fáanlegir sem
eru algerlega helgaðir tónlist
Kreislers. Þær útgáfur sem til
eru með lögum Kreislers eru
yfirleitt á safndiskum með léttri
tónlist ýmissa tónskálda. Því
er fengur í þessum hljómdiski
bandaríska fiðluleikarans Jos-
liua Bells.
Diskurinn inniheldur flestar
þekktustu perlur Kreislers svo
sem Praeludium und Allegro,
Schön Rosmarin, Rondino, Li-
ebesleid og Liebesfreud og að
auki nokkur sjaldheyrðari lög
sem gaman er að kynnast. Má
þar nefna Polchinelle, Aucassin
und Nicolette ög lagið Syncop-
ation sem gæti hæglega verið
úr smiðju Scotts Joplins! Joshua
Bell getur þess í bæklingi þeim
sem diskinum fylgir að fiðlu-
leikarar hafi haft tilhneigingu
til að nota lög Kreislers í þeim
tilgangi að sýna snilli sína enda séu þau
tæknilega mjög kreijandi. Bell telur illa
farið með góða tónlist þegar þannig sé leik-
ið og hann vilji því leggja megináherslu á
músíkalskt innihald laganna. Að mínu mati
hefur honum tekist þetta í ríkum mæli.
Ánægjulegt er að heyra svo færan hljóð-
færaleikara spila af slíkri smekkvísi og án
þess á nokkurn hátt að troða sér milli tón-
skálds og hlustenda. Leikur hans einkenn-
ist af látleysi, þótt næg séu tækifærin til
að sýna sig. Hér má t.d. benda á Tambour-
in Chinois sem leikið er með miklum glæsi-
brag en þó miklum fínleika (hlustið t.d. á
nr. 3 1:00—1:07). Ekki má þó misskilja
mig þannig að spilamennska Bell sé á nokk-
urn hátt dauf eða litlaus. Hann tekur svo
sannarlega flugið þegar við á svo sem í
allegro-hluta Praeludium und Allegro (nr.
1 frá 2:49), La gitana (nr. 8), Allegretto í
stíl Boccherinis (nr. 14) og síðast en ekki
síst i La Précieuse sem er sannkölluð perla
og er sérstaklega glæsileg í meðförum
Bells.
Upptakan er mjög góð og jafnvægið
milli fiðlunnar og píanósins eins og það á
að vera. Píanistinn Paul Coker skilar sínu
af stakri smekkvísi.
KLEZMER - PERLMAN
Klezmer - In the Fiddler’s House. Flytjend-
ur: Itzhak Perlman (fiðla) leikur með sveit-
unum Brave Old World, The Klezmatics,
The Andy Statman Klezmer
Orchestra, The Klezmer Cons-
ervatory Band. Útgáfa: EMI-
Classics 7243 5 55555 2 6.
Verð: kr. 1.899 - Skifan.
KLEZMER-tónlist er há-
tíðatónlist gyðinga úr austan-
verðri Evrópu. Talið er að
uppruni Klezmer sé í Úkraínu
og Austur-Rúmeníu en hún
hefur í gegnum aldimar orðið
fyrir áhrifum frá þjóðlagahefð
ýmissa annarra Austur-Evr-
ópulanda svo sem tónlist
Rúmeníu, Tyrklands, Grikk-
lands, Rússlands, Ungveija-
lands, Póllands, tónlist sí-
gauna og frá tónlistarstefnum
hvers tíma svo sem frá dægur-
lagatónlist og jazzi tuttugustu
aldar (sbr. nr. 9). Hér er fyrst
og fremst um danstónlist að
ræða, tónlist sem notuð hefur
verið við brúðkaup, fæðingar
og aðra merkisatburði í lífi
gyðinga, trúarlega og verald-
lega. Aðallega eru það banda-
rískir gyðingar sem hafa haft
Klezmer í hávegum og undanf-
arin 20 ár hefur hún notið sí-
vaxandi hylli í Bandaríkjunum
bæði meðal gyðinga og ann-
arra þjóðfélagshópa.
Á diski þessum hafa nokkr-
ar bestu Klezmer-sveitir
Bandarílq'anna verið fengnar
til þess að leika tónlist sína
og eru þær auðheyrilega skipaðar framúr-
skarandi listamönnum. Fiðluleikarinn
frægi, Ithzak Perlman, kemur síðan fram
með þeim sem eins konar „gestur“. Hljóðrit-
unin var gerð í kjölfar vinsæls sjónvarps-
þáttar þar sem Perlman hitti meðlimi
hljómsveitanna í fyrsta sinn - og byijaði
að spila eins og hann hefði aldrei gert ann-
að! I bæklingi disksins segir Perlman:
„Þetta er „mín“ tónlist frekar en allt annað
sem ég hef hljóðritað hingað til.“ Eitt er
vist að Perlman virðist vita nákvæmlega
um hvað málið snýst. Eins og við er að
búast af þessum hógværa listamanni dettur
honum ekki í hug að vera með neina „só-
listastæla" í einu einasta lagi. Víst koma
hendingar og lög þar sem við fáum að njóta
óviðjafnanlegrar snilli hans en oftar en
ekki er hann bara einn af hópnum - með-
al jafningja. í einu laganna, Dybbuk Shers
(nr. 5), leikur hann dúett með fiðluleikara
the Klezmatics, Alicia Svigals, og falla
raddirnar svo vel hver að annarri að ekki
verður greint hver er hvað. Þetta undurfal-
lega og blæbrigðaríka lag er að mínu mati
hápunktur disksins en einnig má nefna
áhrifaríkt upphafslagið Reb Itzik's Nign
og Wedding Medley (nr. 4) sem hefst á
upphafstónum Rhapsody in Blue (!) og þar
sem Perlman fer á kostum. Þegar á allt
er litið er In the Fiddler’s House óhemju
skemmtilegur diskur. Alvöru tónlist. Alvöru
tónlistarmenn.
Valdemar Pálsson
Kreisler
BLAÐAÐ í BÓK
KViKMYNDIR
Þorvaldur voru heimamenn eða kunnugir við
Mývatn, en svo virðist sem þeir eigi stærstan
þátt í Hverfjallsnafninu.
Þessir menn lögðu mestan þunga á að mæla
og gera uppdrættina sem skýrasta, en svo
virðist sem þeir hafí ekki lagt eins mikla natni
við örnefni sem þeir settu á þá eða gefíð sér
þann mikla tíma sem þurfti, þótt viljinn hafi
eflaust staðið til að gera allt sem best úr garði.
Almenningur átti ekki uppdrætti eða fræðirit
fyrr en undir miðja þessa öld eða síðar og vissi
því lítið hvað rétt var eða rangt í þessum efnum.
Á fyrrgreindan hátt hefur Hverfjallsnafnið
komist á kort. En umræddir menn hafa á hinn
bóginn ekki þekkt eða gefið gaum að öðrum
nöfnum tengdum Hverfelli sem aldrei hafa
breyst, svo sem Hverfellsrönd, Hverfellsbruni
og Hverfellssandur, fyrr en á nýlegum
landakortum og hjá þeim sem ónákvæmari
eru. Þær heimildir, sem hér hefur verið bent
á, vitna því glöggt um hinar upprunalegu
orðmyndir.
Ritadar heimildir frá þessari öld
Sigurður Jóhannesson á Geiteyjarströnd, f.
2.3. 1881, d. 21.3. 1966, ritaði í dagbók sína
6.4. 1920 m.a.: Rofaði til um morguninn svo
að sá í eyjar og einu sinni upp í Hverfell."
Sigfús Hallgrímsson í Vogum, f. 11.8. 1883,
d. 14.7. 1966, sem fyrr er nefndur, var
refaveiðistjóri í mörg ár. í Skrá um gren í
afréttum og heimalöndum Skútustaðahrepps"
sem hann færði inn í desember 1941 stendur
m.a.: “Hverfellsrandargren - á röndinni n-v-
af Hverfelli." Þá ritar Sigfús í dagbók sína
24.8. 1960 m.a.: Krakkahópur á Hverfell u.
12.“ - í Árbók Þingeyinga 1962 er grein sem
nefnist Fluttir símastaurar 1906“ eftir Þórarin
Stefánsson á Borg, f. 14.8. 1890, d. 2.1. 1976.
Þar stendur m.a. : ... en þeir þyngri fluttir í
Geiteyjarströnd og þaðan sunnan við Hverfell
á svæðið frá Sandfelli að Nýjahrauni". Þá
nefnir hann þrisvar Hverfellssand.
í Árbók Ferðafélags íslands 1934 ritar
Steindór Steindórsson frá Hlöðum kafla um
Mývatnssveit. Þar fer hann nokkuð fijálslega
með örnefni og málvenjur heimamanna. Hann
vitnar nokkrum sinnum í Þorvald Thoroddsen
og nefnir auk þess sumt af þeim örnefnum sem
hann fer ranglega með, eins og ég hef bent á
hér fyrir framan. Þar er m.a. um að ræða
Hverfjall og Lúdentsborgir og sýnist mér því
nokkuð ljóst hvaðan hann hefur heimildir sínar.
Hverfjallsnafnið hefur nær engöngu verið á
landakortum frá upphafi en alveg er víst að
ekki hefur verið spurst fyrir í Mývatnssveit
eða leitað gagna um það, heldur farið eftir
því, sem birst hefur á prenti.
Ritverkið Ódáðahraun eftir Ólaf Jónsson kom
út árið 1945. Þar ritar hann Hverfjall. Urðu
þá margir undrandi og var það töluvert rætt,
að sögn sumra viðmælenda minna. Um svipað
leyti eða rétt áður komu herforingjaráðskortin
út, en á þeim stendur Hverfjall. Olafur notar
frumdrætti frá Kaupmannahöfn (Geodætisk
Institut) og sést því eftir hverju hann hefur
farið. Ennfremur vitnar hann stundum í
Þorvald Thoroddsen.
Árið 1952 ritaði Sigurður Þórarinsson langa
grein í Náttúrufræðinginn um Hverfell, sem
hann kallar þar Hverfjail. Upp úr því hefur
sú orðmynd oft sést á prenti og hefur þar
hver elt annan.
Pétur Jónsson í Reynihlíð, f. 18.4. 1898, d.
17.11. 1972 sendi athugasemd til
Landmælinga Íslands 11. júlí 1967. Þar
stendur m.a.: Okkur er annt um að rétta nafnið
Hverfell sé sett á kort. Nafnið Hverfjall kom
ekki til fyrr en um 1930 og þá ranglega inn
á uppdráttinn. Sannanir fyrir þessu eru nöfnin
í kring Hverfellssandur, Hverfellsbruni,
Hverfellsrönd og fl.“
Pétur lét gera útsýnisskífu sem hann kostaði
að öllu leyti. Hún er uppi á Ytri-Námakollu.
Þar stendur m.a. Hverfell.
Sú sterka kynslóð sem þekkti Hverfell áður
en orðmyndin Hverfjall fór að birtast
almenningi æ ofan í æ á prenti, er nú á efri
árum eða ekki lengur ofar moldu.
LokaorA
Mig langar að geta þess að ég hringdi í
Örnefnastofnun Þjóðminjasafns fyrir nokkrum
árum og spurði hvort réttara gæti talist að
tala um Hverfell eða Hverfjall sem nafn á
umræddu flalli. Fékk ég það svar að bæði
nöfnin væru skráð þar. I skrá sem Pétur
Jónsson í Reynihlíð hefði gert stæði Hverfell,
en í annarri skrá, sem Ari Gíslason kennari
hefði ritað eftir skrá Péturs væri þó að fmna
orðmyndina Hverfjall, af ókunnugri ástæðu.
Það sem kæmi frá heimamönnum yrði að teljast
réttara. Þá var nefnt að Karl Strand læknir,
sem er uppalinn í Syðri-Neslöndum, hefði haft
samband við stofnunina 1985 og bent á að
Hverfell væri upprunalegt heiti fjallsins en
myndin Hverfjall hefði orðið til síðar. Þorvaldur
Thoroddsen hefði nefnt fjallið svo og
jarðfræðingar muni hafa tekið það upp eftir
honum.
Höfundurinn er úr Mývatnssveit.
Kringlubíó
MOLLFLANDERS ★ ★
Leikstjóri Pen Densham. Handritshöfundur
Pen Densham, e. skáldsögu Daniels Defoe.
Kvikmyndatökustjóri David Tattersall. Tónlist
Mark Mancina. Aðalleikendur Robin Wright,
Morgan Freeman, Stockard Channing, Brenda
Fricker, John Lynch, Aisling Corcoran. 120
mín. Bresk. MGM/UA19%.
ÞAÐ ER í tísku um þessar mundir hjá
kvikmyndaframleiðendum að sækja yrkisefni
til genginna breskra skálda. Shakespeare
hefur aldrei verið jafn stíft myndaður, Bronté
systur eru í sviðsljósinu, allir kvikmyndahúsa-
gestir þekkja orðið verk Jane Austen einsog
fingurna á sér og nú hefur rykið verið dust-
að af Daniel Defoe.
MoII Flanders gerist á öndverðri átjándu
öld í Lundúnum. Ógæfusöm kona elur stúlku-
barnið Moll áður en hún fer í gálgann. Moll
(Robin Wright) er kjarkmikil og hreinskilin,
kostir sem verða henni oftast fjötur um fót
í þjóðfélagi þar sem hún flokkast í neðsta
hópinn. Moll kynnist hinni auðugu mellu-
mömmu frú Allworthy (Stockard Channing)
sem þvingar hana útí elstu atvinnugreinina
og tímabundinn drykkjuskap. MoJ^ verður
ástfangin, eignast dóttur og þegar gæfan
virðist loks blasa við henni grípa örlögin
hastarlega í taumana.
Moll Flanders jafnast engan veginn á við
hina sígildu bók Defoes, Róbinson Krúsó,
þetta er einn af þessum hádramatisku rómön-
um um gott og illt, smælingjann gegn pen-
ingaaðlinum. Allt saman ósköp dáðlaust en
ásjálegt. Maður hefur á tilfinningunni að
verið sé að fletta myndabók á tjaldinu, það
vantar alla snerpu í handrit og leikstjórn
Denshams. Helsti kostur þessarar kvik-
myndagerðar er fínn leikur hinnar bráðefni-
legu og hrífandi Robin Wright (Forrest
Gump) sem einhvern veginn tekst að flagga
nær öllum tilfinningaskalanum. Channing er
einnig hin reffilegasta sem óyndislegt fúl-
menni en sögumannshlutverk stórleikarans
Morgans Freemans er ekki við hans hæfí.
Sæbjörn Valdimarsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. JANÚAR 1997 9