Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.1997, Blaðsíða 4

viSv-

-
rr-*''*■?^vkkts
Borg á Mýrum
EFTIR ÞÓRHALL VILMUNDARSON
Flestir Islendinqar munu kannast við frásögn Eqils
söqu af kistu Kveld-Úlfs, sem vísaði Skalla-Grími á
land við Borgarfjörð. í þessari qrein setur qreinarhöf-
undurinn, sem er forstöðumaður Örnefnastofnunar,
fram nýja j íkýrinqu á kistusöqninni. Að fenqinni þeirri
skýrinqu er á ný leitað svars við spurninqunni: Voru
frásaqnir E iqils söqu af stærð landnáms Skalla-Gríms
qamlar arf saqnir Mýramanna eða huqsmíð höfundar
Eqils söqu (Snorra Sturlusonar)?
ILesbók Morgunblaðsins 5. nóv. 1994
ritaði Karl Gunnarsson jarðeðlisfræð-
ingur greinina Er kista Kveldúlfs
fundinl Þar rekur hann hina kunnu
frásögn Egils sögu af Kveld-Úlfi, sem
lézt í hafi á leið til íslands, en hafði
áður mælt svo fyrir, að sér yrði gerð
kista og látin fara fyrir borð, en
Grími, syni hans (þ.e. Skalla-Grími), sem
sigldi á öðru skipi, gerð orð, að hann tæki
sér þar bústað „sem næst því“, sem Kveld-
Úlfur kæmi að landi.
Þeir Gnmur háleyski Þórisson, sem tók
við skipstjóm eftir dauða Kveld-Úlfs, tóku
land í Gufárósi innst í Borgarfirði. „Þeir
kpnnuðu landit með sæ, bæði upp ok út; en
er þeir hpfðu skammt farit, þá fundu þeir í
vfk einni, hvar upp var rekin kista Kveld-
Úlfs; fluttu þeir kistuna á nes þat, er þar
varð, settu hana þar niðr ok hlóðu at grjóti."
(27. kap.).
Síðan sögðu þeir tíðindin Skalla-Grími,
sem land hafði tekið á Knarrarnesi á Mýr-
um, og fylgdu honum þar til, „ok sýndisk
honum svá, sem þaðan myndi skammt á
brott, þar er bólstaðargprð góð myndi vera.
... Hann flutti um várit eptir skipit suðr til
fjarðarins ok inn í vág þann, er næstr var
því, er Kveld-Úlfr hafði til lands komit, ok
setti þar bœ ok kallaði at Borg ..." (28.
kap.).1
í Sturlubókargerð Landnámu segir: „Hann
(þ.e. Skalla-Grímur) reisti bœ hjá vík þeiri,
er kista Kveld-Úlfs kom á land, ok kallaði
at Borg ...“ (30. kap.).2 Samkvæmt þessum
orðum virðist átt við, að víkin sé Borgar-
vogurinn, en þessi vitnisburður hefur ekki
sjálfstætt gildi, þar sem hér er aðeins um að
ræða útdrátt Sturlu Þórðarsonar úr Egils
sögu, eins og Karl Gunnarsson getur um.3
Rak kistuna við Kveldúlfshöfða?
Ýmsir fræðimenn hafa kannað staðhætti á
þessum slóðum. Kristian Kálund segir, að
efst á Digranesi (þ.e. Borgarnesi) gegnt Ein-
arsnestanga sé svonefndur Kveldúlfshöfði,
nú nakinn klettur, og stafi nafnið eflaust af
því, að þeir Grímur háleyski hafi sett þar
niður kistu Kveld-Úlfs, eftir að þeir fundu
hana í víkinni þar hjá. Varla sjáist nú nokkr-
ar leifar dysjarinnar, og sjórinn sé talinn hafa
brotið mikið af höfðanum.4
Sigurður Vigfússon komst að sömu niður-
stöðu og Kálund,5 en Brynjúlfur Jónsson frá
Minna-Núpi taldi ekki unnt að fullyrða um
fundarstaðinn og hugði Borgarvoginn einnig
koma til greina sem fundarstað kistunnar,
svo og ströndina vestan hans. Hann minnir
á, að líklegra væri, „að Kvöldúlfshöfði væri
nefndur í sögunni, ef hann hefði borið það
nafn þá er hún var rituð.“6 í Egils sögu-út-
gáfu sinni segir Sigurður Nordal, að ekki sé
fullljóst, hvar höfundur hafi hugsað sér, að
kistu Kveld-Úlfs hafi rekið á Iand, en helzt
megi ráða af orðum sögunnar, að það hafi
verið í lítilli vík, sem skerst inn í Digranes
utan við Kveldúlfshöfða, sem nú sé svo kall-
aður, sbr. áðurgreind ummæli í 28. kap. sög-
unnar.7
Karl Gunnarsson hefur athugað Kveldúlfs-
höfða og segir lögun hans minna á stórhýsi
víkingaaldar, eins og þau hafi verið endur-
gerð í Þrælaborgarvirkinu í Danmörku, svo
og svonefnt Kamminskrín, dýrlingaskrín
með kúptu loki, sem talið sé dönsk smíði frá
11. öld. Jafnframt segir hann, að á ytra stafni
höfðans sé merkilega skýr vangamynd
manns og hafi sér ekkert dottið fremur í hug
„en þar gæti Kveldúlfur verið lifandi kom-
inn - eða þó fremur afturgenginn. ... Ég ætla
að geta mér þess til að höfðinn sjálfur sé
„kista“ Kveldúlfs, þar sem hann stendur líkt
og strandaður í víkinni. Landnámsmenn hafa
álitið hann bústað Kveldúlfs eftir dauðann
og sú er merking landnámssögunnar," segir
Karl. Hann tekur þó fram, að með öllu sé
„óvíst að höfðinn hafi haft núverandi form
á landnámsöld og þó svo hafi verið hafa
fornmenn e. t. v. ekki skynjað myndina á
þann hátt sem ég geri.“
Þessar hugleiðingar eru skemmtilegar, en
áður en lengra er haldið á þessari braut,
hygg ég rétt að staldra við og athuga fáein
atriði.
Kveldúlfshöfði ekki nefndur
í Egils sögu
Eftirtektarvert er, að Kveldúlfshöfði er
ekki nefndur f Egils sögu og reyndar ekkert
örnefni tengt kistusögninni, og veldur það
m. a. óvissunni um fundarstaðinn. Þetta vek-
ur undrun af þremur ástæðum:
I fyrsta lagi verður öll kistusögnin að telj-
ast með ólíkindum, eins og Karl Gunnars-
son leggur áherzlu á: orðsending Kveld-Úlfs
til Skalla-Gríms, líkkistusmíðin í hafi (í
heiðnum sið var ekki venja að greftra menn
í líkkistum, þó að þess finnist aðeins dæmi),8
fundur kistunnar og landavísan einmitt þar
nærri, sem Skalla-Grím bar að landi. Jafn-
framt er kistusögnin líkleg til að vera ör-
nefnaskýringarsögn og þá fremur lesin út úr
Kistu- en Kveldúlfs-ömefni. Því hefði mátt
búast við, að t.d. Kveldúlfshöfði hefði heit-
ið Kistuhöfði og sagt hefði verið í sögunni
með hefðbundnum hætti, að kistuna hefði
rekið á land, „þar sem síðan heitir Kistu-
hpfði“.
I öðru lagi skráir höfundur fjölda örnefna-
skýringasagna í beinu framhaldi af kistu-
sögninni og greinir þá jafnframt frá örnefn-
unum: Skalla-Grímur kallaði bæ sinn að
Borg, en fjörðinn Borgarfjörð; þeir Skalla-
Grímur fundu andir margar og kölluðu þar
Andakíl; þeir veiddu álftir nokkrar og köll-
uðu ÁIftanes; Skalla-Grímur kallaði ána
Hvítá, þar sem þeir höfðu ekki áður séð jök-
ulvötn og þótti áin undarlega lit; Norðurá
nefndu þeir á, sem féll af norðri frá fjöllum,
Gljúfurá á, sem féll úr gljúfrum, og Þverá
á, sem þvers varð. Að auki virðist höfund-
ur lesa nöfn og viðurnefni fjölda fylgdar-
manna Skalla-Gríms út úr bæjanöfnum, sem
hann getur jafnframt um, svo sem nöfn Ána
á Ánabrekku, Þorbjarnar krums í Krumshól-
um, Þóris þurs á Þursstöðum, Þórdísar stang-
ar í Stangarholti o.s.frv. (28. kap.). Hann
segir og, að Skalla-Grímur hafi kastað steini
miklum milli herða Þorgerðar brákar, er hún
hafði hlaupið út af bjarginu í Digranesi á
sund, og hafi hvorugt komið upp síðan; „þar
er nú kallat Brákarsund“ (40. kap.).9
í þriðja lagi er hin óljósa frásögn af fund-
arstað kistunnar athyglisverð í ljósi þess, að
KISTA KVELD
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. APRÍL1997