Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.1997, Blaðsíða 7

næst stendur Frum-Landnámu), en þar seg-
ir: „Skalla-Grímr kom skipi sínu í Gufárós
ok nam land á milli Norðrár ok Hítarár allt
á milli fjalls ok fjQru ok bjó at Borg.“37
Svarið blasir við: Höfundur Egils sögu
vildi telja landnám Skalla-Gríms stærra en
höfundur Frum-Landnámu. Hann segir það
ná yfir „Mýrar allar út til Selalóns ok it efra
til Borgarhrauns, en suðr til Hafnarfjalla (nú
Hafnarfjalls), ok allt þat land, er vatnfpll
deila til sjóvar" (28. kap.).38
Gamlar arfsagnir Mýramanna?
Ástæðu þess, að höfundur Egils sögu ger-
ir svo mikið úr landnámi Skalla-Gríms,
hyggur Björn M. Ólsen vera þá, að höfund-
ur (Snorri að hans ætlun) hafi að öllum lík-
indum verið af ætt Mýramanna og að hann
átti goðorð þeirra, enn fremur Reykhylt-
inga- og Jöklamannagoðorð (Gilsbekkinga-
goðorð) og fór með hálft Lundarmannagoð-
orð. Þess vegna hafi hann haft pólitískan
hag af því að gera mikið úr ríki ættföður
síns, Skalla-Gríms. Mörk landnáms Skalla-
Gríms samkvæmt Egils sögu séu nánast hin
sömu og mörk ríkis Snorra í Borgarfirði -
milli Hítarár og Andakílsár eða Hafnar-
fjalls,39 en sem kunnugt er, bjó Snorri á
Borg frá 1202-um 1206 og síðan í Reyk-
holti til dauðadags 1241. Björn M. Ólsen
kallar það þó bæði mannlegt og eðlilegt, að
Snorri geri hlut ættföður síns meiri en gert
hafi verið í eldri gerðum Landnámu, og seg-
ir ekki unnt að bera Snorra á brýn, að hann
hafi sjálfur spunnið upp þessar ýktu land-
námssagnir, heldur hafi hann aðeins stuðzt
við gamlar ættarsagnir, sem hann hafi tek-
ið fram yfir eldri og sennilegri frásagnir
Landnámu.40
Sigurður Nordal segir, að Egils saga virð-
ist hafa rangt fyrir sér í flestum atriðum, þar
sem henni og öðrum heimildum, einkum
elztu Landnámu, beri á mifli. „En engin
ástæða er þar til þess að væna höfundinn um
að hafa sýnt hlutdrægni í meðferð heimild-
anna, eins og B.M.Ó. hefur gert ..., heldur
hefur hann fylgt öðrum sögnum, sem dreg-
ið höfðu dám af ættunum, sem geymdu
þær,“ segir Sigurður.41 Hann kveðst aldrei
hafa trúað því, „að Snorri hafi vísvitandi far-
ið rangt með takmörk landnáms Skalla-
Gríms í eigin hagsmuna skyni, enda torvelt
að skilja, að hverju gagni honum hefði kom-
ið það."42
Jakob Benediktsson telur nærtækari skýr-
ingu, að höfundur hafi „stuðzt við munnleg-
ar sagnir um Mýramenn."43
Grímur háleyski sagður þiggja
Iand af Skalla-Grími
I samræmi við frásögn sína af hinu stærra
landnámi Skalla-Gríms, „suðr til Hafnar-
fjalla", telur höfundur Egils sögu Grím há-
leyska á Hvanneyri ekki sjálfstæðan land-
námsmann, eins og gert hefur verið í Mela-
bók og Frum-Landnámu,44 heldur segir
hann: „Grími inum háleyska gaf hann (þ.e.
Skalla-Grímur) bústað fyrir sunnan Borgar-
fjgrð, þar er kallat var á Hvanneyri ... Upp
frá á þeiri (þ.e. Andakílsá) til þeirar ár, er
kglluð var Grímsá, þar í milli átti Grímr
land.“ (28. kap.)45
Skipin tvö
Athyglisvert er, að samkvæmt frásögn Eg-
ils sögu og Sturlubókar Landnámu (sem
styðst við og endursegir landnámsfrásögn
Egils sögu) sigldu þeir feðgar Skalla-Grím-
ur og Kveld-Úlfur hvor á sínu skipi til Is-
lands. Skalla-Grímur kom að landi á Knarr-
arnesi á Mýrum, en Grímur háleyski sigldi
hinu skipinu í Gufárós innst í Borgarfirði og
þá síðan land sunnan Hvítár að gjöf af
Skalla-Grími. Þórðarbók Landnámu (eftir
Melabók) segir hins vegar aðeins frá einu
skipi, þ.e. skipi Skaila-Gríms, sem kom í
Gufárós, eins og fyrr segir. Nafnið Knarrar-
nes kann að hafa orðið tilefni þess, að land-
námsmaðurinn er í Egils sögu sagður sigla
(knerri sínum) þar að landi, eins og Bjarni
Einarsson hefur bent á,46 sbr. hinar mörgu
örnefnaskýringarsagnir í sögunni, sem áður
var getið.
Með hliðsjón af nýfengnum yfirráðum
Snorra yfir suðurhéruðum Borgarfjarðar
mætti þá líta á skip Skalla-Gríms sem tákn
hins gamla landnáms Mýramanna milli Hít-
arár og Norðurár (sem greint var frá í
Frum-Landnámu), en skip Kveld-Úlfs og
Gríms háleyska á Hvanneyri sem tákn Borg-
arfjarðarhéraðs fyrir sunnan Hvítá og Norð-
urá, einmitt þeirra héraða, sem Snorri bcetti
við ríki sitt og Mýramanna á fyrsta áratug
13. aldar. Mýramannagoðorð mun Snorri
hafa fengið 1202, hálft Lundarmannagoðorð
laust eftir 1202, Reykhyltingagoðorð um
1206, Stafhyltingagoðorð um 1209 og Jökla-
mannagoðorð (Gilsbekkingagoðorð) ekki
síðar en 1210.47 Reykhyltingagoðorð var við
upphaf allsherjarríkis (930) að hálfu í eign
ættar Gríms háleyska, og telur Lúðvfk Ingv-
arsson, að Grímur kunni að hafa lifað fram
yfir þann tíma.48 Snoirí, sem fluttist frá Borg
í Reykholt um 1206 og tók við Reykhylt-
ingagoðorði, kann af þessum ástæðum að
hafa haft sérstakan áhuga á því að tengja
Grím Mýramönnum og gera hann háðan
þeim.
Kveikja kistusagnarinnar og
fundarstaður kistunnar
Með frásögninni af Grími háleyska, sem
fylgdi Kveld-Úlfi út á skipi hans, tók við
skipstjóm að honum látnum, fann kistu hans
rekna og þá land sunnan Hvítár að gjöf af
Skalla-Grími - virðist höfundur Egils sögu
vera að leggja áherzlu á upphafleg yfirráð
Skalla-Gríms (og þar með Mýramanna) yf-
ir suðurhluta Borgarfjarðarhéraðs. Höfundur
sögunnar er þannig með hugann við svæð-
ið, þar sem Kistuhöfði og Kista eru, og vill
telja það innan landnáms Skalla-Gríms. Það
er því ekki óeðlilegt, að Á'í'.vm-örnefni á
þessu svæði (sunnan Borgarfjarðar, beint á
móti Borg) hafi orðið kveikja sagnarinnar
um kistu Kveld-Úlfs. Hins vegar hefur höf-
undi verið ljóst, að ekki var trúverðugt, að
landnámsmaðurinn veldi sér bústað norðan-
megin fjarðar, ef hann tilgreindi Kistuhöfða
sunnan fjarðar sem fundarstað - auk þess
sem bæjarnafnið Kista gerði það torvelt.
Þess vegna fer hann eins og köttur ( kring-
um heitan graut, þegar hann lýsir fundarstað
kistunnar. Hann nefnir ekki höfðann né neitt
annað ömefni í sambandi við kistusögnina
og segir, að kistuna hafi þeir fundið „í vík
einni“ og flutt hana á „nes þat, er þar varð“
og Skalla-Grímur hafi flutt skip sitt „í vág
þann, er næstr var því, er Kveld-Úlfr hafði
til lands komit, ok setti þar bœ ok kallaði at
Borg.“ Með öðrum orðum: Þessa óljósu frá-
sögn af fundarstað kistunnar, sem valdið
hefur fræðimönnum heilabrotum, hygg ég
verði að skýra með því, að höfundur Egils
sögu hafi haft kistuhugmyndina úr Kistu-ör-
nefnunum sunnan Borgarfjarðar, en af fyrr-
greindum ástæðum hafi honum ekki hentað
að vísa beint til þeirra og þá ekki kunnað
við að staðsetja kistufundinn nákvæmlega út
frá nafngreindu kennileiti norðan fjarðar.
Sturla Þórðarson tekur hins vegar af skarið
í Landnámugerð sinni (þar sem hann styðst
við Egils sögu) og segir: „Hann (þ.e. Skalla-
Grímur) reisti bœ hjá vík þeiri, er kista
Kveld-Úlfs kom á land, ok kallaði at Borg.“
Þar með gerir hann sjálfan Borgarvog að
fundarstað kistunnar.
Fremur hugsmíð Snorra
Ef kistusögnin er hér rétt skilin, verður
vart hjá því komizt að ætla, að hún sé - eins
og hún er fram sett í Egils sögu - hugsmíð
söguhöfundar (hiklaust Snorra) fremur en
gömul arfsögn Mýramanna. En sú niður-
staða rennir aftur stoðum undir, að frásagn-
irnar af skipunum tveimur, stærð landnáms
Skalla-Gríms og þakkarskuld Gríms há-
leyska við Mýramenn séu eins til komnar,
enda hanga þessar frásagnir í rauninni allar
saman og virðast hafa eitt og sama mark-
mið: að styrkja stöðu goðans í Reykholti.
*
Að lokum ein spuming: Hvers vegna lét
höfundur Egils sögu einmitt Grím háleyska,
landnámsmann á Hvanneyri í Andakíl, finna
kistu Kveld-Úlfs?
Svar: Vegna þess að hann vissi, að Grím-
ur átti hana!
Cherchez le nom de lieu!
1) Sjá 'ísl.fornr. 11 (Rvk. 1933), 71-73.
2) Sjá s. r. I (Rvk. 1968), 71.
3) Sjá grein Bjöms M. Ólsen í Aarb. f. nord. oldk.hed
1904, 167-249; Jón Jóhannesson: Gerðir Land-
námabókar (Rvk. 1941), 75-76.
4) Kr. Kálund: Hisl.-topogr. Beskrivelse I (Kbh. 1877),
378.
5) Árb. Fornl. 1886, 5-6.
6) S. r. 1897, 5-6.
7) ísl. fomr. II, 72 nm.
8) Sjá Kulturhist. leks. V, 445.
9) Sjá ísl. fomr. II, 101-102; leturbr. hér.
10) S. r. I, 45.
11) Sjá Grímni 1980, 80.
12) Sjá ísl.Jbrs. IV, 285-86; Árb. Foml. 1908, 18.
13) Sjá Kulturhist. leks. VIII, 423-31.
14) Sjá 1. Modéer: Smálandska skargárdsnamn (Upp-
sala 1933), 88.
15) Sjá B. Ohlsson: Blekingskusten (Lund 1939), 213.
16) Sjá Norges geografiske oppmáling, Serie M 711, bl.
1622 I (1973).
17) O. Rygh: Norske Gaardnavne VII (Kria 1914), 99.
18) A. Bakken: Siljan (Larvik 1969), 112-13.
19) Rygh: Norske Gaardnavne VI (1907), 66.
20) Sjá Norges geogr. oppmál., M 711, 1813 IV (1974).
21) Rygh: Norske Gaardnavne XVI (1905), 167.
22) Sjá ísl. fomr. II, 73.
23) ísl. fbrs. V, 502.
24) Sjá Norges geogr. oppmál., M 711, 1616 IV (1982).
25) Húnavaka 1990, 92.
26) Sjá ísl. fbrs. IX, 564 nm.
27) Sjá Kulturhist. leks. IV (Kbh. 1959), 346.
28) A. Bakken: Siljan, 112—13.
29) Sjá Hafliði Magnússon: Amarfjörður [1992], 84-85.
30) Björn J. Blöndal: Vötnin ströng (Rvk. 1972),
153-54.
31) Rit þess Islenzka Lœrdóms-Lista Felags III (1782)
(Kh. 1783), 94 (stafs. samr.).
32) O. Olavius: Oeconomisk Reise (Kbh. 1780), 516.
33) Sjá Folk-Liv 1942, 64.
34) Sjá Jarðab. Á. M. IV, 179.
35) Um aðra ættfærslu og uppruna Gríms sjá ísl. fomr.
VIII, 18 nm., xxxix.
36) Rygh: Norske Gaardnavne Indl. (1898), 8.
37) Landnámabók (Kbh. og Kria 1921), 46 (stafs.
samr.), sbr. Jón Jóhannesson: Gerðir Landnáma-
bókar (Rvk. 1941), 76.
38) ísl. fomr. 11, 73.
39) Sjá Aarb. f. nord. oldLhed 1904, 197-201, 228. -
Um goðorð Snorra sjá Lúðvik Ingvarsson: Goðorð
og goðorðsmenn II (Egilsstöðum 1986), 399—412.
40) Aarb. 1904, 232.
41) ísl. fomr. II, xxxvi.
42) S. r. II, lxxiii.
43) S. r. I, lxi-lxii.
44) Sjá Landnámabók (Kbh. og Kria 1921), 37, sbr. Jón
Jóhannesson: Gerðir Landnámabókar, 76—77.
45) ísl. fomr. II, 73.
46) Sjá Bjami Einarsson: Litterœre forudsœtninger for
Egils saga (Rvk. 1975), 51—52.
47) Sjá Lúðvík Ingvarsson: Goðorð og goðorðsmenn II,
370, 401-02; III, 31, 47, 64.
48) Siá s. r. 11, 383-84.
KRISTJÁN J.
GUNNARSSON
KRÓNIKAN
Um lífshlaup sitt
ástsæll ráðherra vor
hefur ritað
og raunar ekki
í neinum ómyndarpésa.
Firnaþykk er þessi bók
í feiknastóru broti
fiúruð gulli um kjöl
en spjöldin blá.
Þessar umbúðir
urðu svo miklar
að ekkert varð vitað
um innihald mannsins
sem skrúðmælgin greindi frá.
í þessari sjálfsævisögu
er ekkert
sem er þess virði
að lesa
annað en það
sem höfundi láðist að skrá.
GESTKOMA
I húsgangsgervi
hálfkveðin vísa
að hugans dyrum ber
kynnir sig ekki
eða segir
á hvers vegum hún er
og enginn veit hvaðan
hún kemur
eða hvert
hún fer.
ALDREI AÐ VITA
Margir segja hérvistina
bara til að búa fyrir
himnaför í haginn.
Og hinir eru til
sem telja öllu lokið
þegar torfan kyssir náinn
og grasið hylur tóttina.
En aldrei er að vita
hvort betra er að deyja
inní daginn
eða
dvína burt og slokkna
útí nóttina.
VÖLUSPÁ
Oft hef ég hugsað
um þessa kynlegu
völvu
allsvitandi
illspáandi
alheimsgrandi
öllu hún svarað gat
það er ég viss um
að Völuspá
hefur hún skrifað
á tölvu
þótt verði það ekki sannað
fremur en annað.
Vituð ér enn eða hvað!
Höfundur er fyrrverandi fræðslustjóri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. APRÍL 1997 T