Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.1997, Blaðsíða 6

ríðarstaðavatns, sem bærinn stendur við og
segja má, að líkist opinni kistu (sé með
strendum kistubotni), sé hin upphaflega
*Kista.
Matkista
Sem fyrr segir, geta hyljir í ám hér á landi
heitið Kista. Matkistur heita hyljir í Laxá í
Reykhólasveit og Matkista vatn á Upplönd-
um í Noregi.24 Má ætla, að þar komi ekki
aðeins til lögun hyljanna eða vatnsins, held-
ur hitt, að um góða veiðistaði var að ræða,
forðabúr, sem sækja mátti í. En oft gat það
farið saman, að hylur minnti á kistu að lög-
un og væri fullur af fiski. Þannig segir Sig-
urður Kr. Jónsson um hylinn Kistu í Laxá í
Refasveit: „Kistan er eiginlega klettaþró,
dýpst efst ... Kistan er full af fiski eins og
svo oft áður ,..“25
Laxakista
Þegar fjallað er um veiðiskap í tengslum
við A'mn-nöfn, verður ekki hjá því komizt
að gefa gaum annarri merkingu nafnorðsins
kista, þ.e. “laxakista, grindakassi ætlaður til
að veiða lax f ’ (OM). Er hugsanlegt, að þetta
samnafn liggi að baki sumum A'í.v/n-örnefn-
unum?
Orðið er seint ritfest í þessari merkingu
hér á landi. Það kemur ekki fyrir í seðlasafni
orðabókar Árnanefndar í Kaupmannahöfn,
sem tekur til ritmáls fram til um 1540. Ég
hef fyrst rekizt á það í klausu með hendi
séra Jóns Halldórssonar í Hítardal ritaðri eft-
ir séra Jóni Egilssyni í Stafholti (d. 1619),
þar sem segir, að Þorvaldur Björnsson hafi
haft „kistu í Nikulásskeri“ (í Norðurá í
Borgarfirði) 1568.26 í Svíþjóð kemur lax-
kista fyrir í fombréfum árið 1417, litlu síð-
ar en laxkar (1399), og eru orðin talin sömu
merkingar.27
Asbjprn Bakken telur, að bæjarnafnið
Kiste á Þelamörk muni fremur dregið af
laxakistu en kistu í landslagi, enda hafi lax-
inn áður fyrr leitað inn í Lakssjp og þaðan
upp flúðir og foss til að komast á hrygning-
arslóðir sínar ofan við Gorningen. Hér hafi
því verið veiðistaður, þar sem unnt var að
veiða lax í ker eða kistur.28
Þó að kista í merkingunni ‘laxakista’ sé
ekki ritfest fyrr en 1417 í Svíþjóð og á 16.
öld hér, er þó óvarlegt að þvertaka fyrir, að
laxagildra úr tré með þessu nafni hafi verið
notuð á fyrstu öldum íslandsbyggðar.
Torfkista - silungakista
Eitt afbrigði veiðikistu er svonefnd torf-
kista, sem kemur fram í ömefninu Torf-
kistufljót í Litlueyrará í Bíldudal. Það er
dregið af þeirri veiðiaðferð, að stungnar
vom gryfjur í bakka árinnar og byrgðar; í
þær gekk silungur og var tekinn.29
Ásgeir Erlendsson bóndi og vitavörður á
Hvallátrum í Rauðasandshreppi (1909-95)
sagði mér, að þrjár silungakistur hefðu ver-
ið gerðar inn í bakkann á útskoti frá neðri
enda Neðra-Stæðavatns í Breiðuvík. Voru
þær hver um sig um U/2 m á lengd og um
6-7 þumlungar á dýpt og breidd. Hellur vom
lagðar yfir kisturnar til að myrkva þær og
gráleit fatasápa (stangasápa) sett í þær, en
hún laðaði silunginn að vegna litar síns. Þeg-
ar vitjað var um kisturnar, var hellum rennt
fyrir opin, og þurfti þá að fara mjög hljóð-
lega. Kistumar vom endurgerðar á hverju
vori. Ásgeir segir, að það jaðri við, að telja
megi Kistur vera örnefni þarna.
Snorralaug í Reykholti.

Snorrastofa og nýja kirkjan í Reykholti.
Vegna ummæla Ásgeirs um fatasápuna
má geta þess, að Björn J. Blöndal segir, að
margir hafi talið hvíta litinn hæna silunginn
að og notað til þess sauðarleggi eða jafnvel
snifsi úr dagblaði.30 Jón Eiríksson konfer-
enzráð segir, að Norðmenn setji upp við
laxanet fjalir, sem stroknar eru með kalki,
eða strjúki kalki á kletta í nánd, „og þá
gengur laxinn því djarflegar að, meinandi,
að þetta sé vatnsfall eða foss.“31 Ólafur Ola-
vius greinir frá því, að veiðimenn við Ána-
vatn í Jökuldalsheiði kyndi bál á vatnsbakk-
anum á nóttunni á haustin og þyrpist þá sil-
ungarnir að því og séu veiddir hópum sam-
an.32 í Svíþjóð þekkist sama veiðiaðferð.33
Torfkistur og silungakistur grafnar inn í
ár- eða vatnsbakka kunna að vera ævaforn
veiðitæki.
Fjórir Kistu-bæir af fimm
hjá veiðistöðum
Þegar hugað er að A'í.y/M-nöfnunum, er at-
hyglisvert, að bæjarnafnið Kista (Kiste) á Is-
landi og í Noregi er í flestum tilvikum tengt
veiðiám eða -vötnum:
1) Kista í Andakíl. Að sögn Jóns Sig-
valdasonar í Ausu veiddu Hvanneyringar Jax
í net í Andakílsá fram undir 1940 á svæð-
inu frá því á móts við Skiplæk í miðju
Brekkufjalli og upp fyrir Kistuhólana, þar
sem bærinn Kista var. Jón segir, að Grjót-
eyringar hafi um miðja öldina lagt laxa-
gildru á leirunum í Kistufirði niður af bæn-
um uppi við land. Var það 6-8 fermetra net-
klefí úr síldarvörpu með ferstrendri trekt úr
vírneti; frá gildrunni Iá nokkurra tuga metra
langt net (leiðari) skáhallt út á leirurnar; á
flóði lenti laxinn í gildrunni. Kista var trú-
lega upphaflega afbýli frá landnámsjörðinni
og höfuðbólinu Hvanneyri (80 hundruð),
enda er Kista nágrannajörð Hvanneyrar, að-
eins um 2'h km suðvestan höfuðbólsins.
2) Kista í Vesturhópi stendur skammt frá
suðurenda Sigríðarstaðavatns, rétt ofan við
ósa Hólaár, sem fellur úr suðri í vatnið. Að
sögn Jóhannesar Magnússonar (f. 1919)
bónda á Ægissíðu, næsta bæ utan við Kistu,
er urriði í vatninu, og lax gengur eitthvað í
„ Cherchez la femme! “
(Leitið konunnar [á bak
við deiluna]!) var vígorð
Alexandre Dumas eldri
(1802-70). Ef hann hefði
fengizt við rannsókn ís-
lenzkra fornsagna, hefði
hann mátt smíða vígorðið:
„Cherchez le nom de
lieu!“ (Leitið örnefnisins
[á bak við sögnina]!).
það. Hann þekkir og dæmi þess, að lax hafi
gengið í Hólaá. Hefur Jóhannes stundað
veiðar í vatninu í net. Hins vegar hefur vatn-
ið verið mjög að grynnast, einkum innst,
vegna sandfoks frá Sigríðarstaðasandi. Hann
segir, að sfðasti maður, sem lagt hafi net frá
Kistu (um 1930), hafi verið Valdemar Jóns-
son bóndi og póstur þar (1890-1959). Eft-
irtektarvert er, að Kista er nágrannabær höf-
uðbólsins og kirkjustaðarins Vesturhóps-
hóla, sem er aðeins 1V2 km sunnar, og hef-
ur Kista trúlega byggzt þaðan. Afstaðan
milli höfuðbóls og Kistu er því áþekk hér
og í Andakíl: í báðum dæmum er Kista ná-
grannabær og líklegt afbýli frá höfuðbóli og
stendur við veiðistað. Hafa verður í huga,
að Sigríðarstaðavatn hefur sennilega verið
dýpra á landnámsöld, einkum innst (sbr.
fyrrgreind ummæli Jóhannesar á Ægissíðu),
og trúlega meira veiðivatn.
3) Kiste á Þelamörk. Að sögn Toms Nor-
heim, símamanns í Siljan (f. 1958), veiðist
aborri og gedda nú í Lakssjö og Gorningen
og ánni og litla vatninu þar á milli. Áður
gekk lax upp í þessi vötn, sbr. nafnið Laks-
sj<j>, en það breyttist við stíflugerð.
4) Kista í Norðurlandi. Tor Strpmdal í
Jektvika í Værangfirði segir mér, að sjór
falli á flóði inn í Kista og þar sé góð veiði:
lax, urriði, þorskur, ufsi, síld og koli. Mest
er veitt þar í net.
5) Kiste á Vestfold stendur uppi í hæðum
nokkuð frá Mofjplelva, sem er nánast lítill
lækur. Að sögn Johans Kiste veiddist þar
áður lítils háttar af urriða, en hann telur, að
veiði hafi aldrei getað verið þar nema til
gamans. Sem fyrr segir, er líklegt, að bær
þessi dragi fremur nafn af lægð hjá bænum
en árfarveginum.
Bæjarnafnið Kista í Andakíl og
Vesturhópi er trúlega fornt
Telja verður sennilegt, að bæjarnafnið
Kista í Andakíl og Vesturhópi sé í báðum
tilvikum fornt örnefni, trúlega frá fyrstu öld-
um Islandsbyggðar:
I fyrsta lagi voru báðar jarðirnar lögbýli:
Kista í Andakíl 12 hundruð, jafndýr t.d.
Ausu og Innri-Skeljabrekku, kölluð lögbýli
að gamalla manna sögn í Jarðabók Árna, en
fór í eyði seint á 17. öld;34 Kista í Vestur-
hópi 16 hundruð, jafndýr t.d. Sigríðarstöð-
um og Osum.
I öðru lagi bendir staðsetning beggja við
árós til þess, að þar hafi verið nytjuð hlunn-
indi, sem líklegt er, að hafi verið mjög mik-
ilvæg á landnámsöld.
í þriðja lagi barst nafnorðið kista hingað
til lands með landnámsmönnum, eins og fyrr
segir, og ATvm-örnefni sem líkingarnöfn
hafa sennilega orðið til frá fyrstu tíð.
í fjórða lagi bendir bæjamafnið Kista á
þremur stöðum í Noregi - á tveimur þeirra
við svipaðar aðstæður og A'í.vm-nöfnin hér -
til þess, að landnámsmenn hafi borið með
sér bæjamafnið.
1 fimmta lagi ætti viðurnefni landnáms-
mannsins í Andakíl, Gríms háleyska, að
benda til þess, að hann hafi komið frá
Hálogalandi, þ.e. Norður-Noregi norðan
Þrændalaga,35 og þess vegna er athyglisvert,
að mörg sömu bæjanöfn og önnur örnefni,
sem menn kannast við í Andakíl og neðst í
Skorradalshreppi, er að finna á Hálogalandi:
Andkil og Andkilfossen í Sprfolda, Ausa í
Tjptta (Þjóttu) og Gildeskál, Kista, Reppa
nedre og pvre í Rpdpyhéraði. Landnáms-
menn fluttu með sér fullsköpuð örnefni frá
heimaslóðunum (t.d. Glóðafeykir, Gullfoss,
Herðubreið), en virðast hafa gefið þau, þar
sem þau áttu við. Trauðla mun eitt einasta
öruggt dæmi þess, að landnámsmaður hafi
gefið bæ sínum nafn heimabæjar síns í
gamla landinu, eins og Oluf Rygh benti á
fyrir einni öld,36 sbr. einnig að ekki bárust
til landsins algeng norsk nöfn, sem virðast
hafa verið komin úr tízku í norskum nafn-
giftum á landnámsöld, svo sem nöfn, sem
enda á -vin.
Margir skýringarkostir
Eins og komið hefur fram hér að framan,
er völ á fleiri kostum en einum til skýring-
ar á AT/'í/M-bæjanöfnunum í Andakíl og Vest-
urhópi, og er erfitt úr að skera. Vel má
hugsa sér, að Kista í Vesturhópi dragi nafn
af kistulaga hæð eða lægð, en það verður
síður sagt um Kistu í Andakíl. Að ýrnsu
leyti er freistandi að ætla, að báðir bæirnir
dragi nafn af legunni við kistulaga tjarðar-
botn eða vatnsbotn. En eins og fyrr segir,
gat það farið saman, að lögun vatns, víkur
eða hyls minnti á kistu og þangað væri sótt-
ur fiskur, sbr. vatnið, lónið eða fjarðarbotn-
inn Kista í Norðurlandi (á Hálogalandi) í
Noregi, hylinn Kistu í Laxá í Refasveit,
vatnið Matkista á Upplöndum í Noregi og
hyljina Matkistur í Laxá í Reykhólasveit.
Hér er þá stutt í merkinguna ‘forðabúr’.
Loks er ekki hægt að útiloka, að Kistu-bæ-
irnir hafi dregið nafn af kistuveiði að fornu,
þó að sú skýring verði ekki styrkt með fornri
heimild um nafnorðið kista í merkingunni
‘veiðikista’ né með heimild um kistuveiði á
þessum stöðum.
Hvers vegna út fyrir landnám
Skalla-Gríms?
En hverfum aftur að kistu Kveld-Úlfs.
Hafi höfundur Egils sögu sótt kveikjuna að
kistusögninni í Kistuhöfða og Kistu sunnan
Borgarfjarðar, má spyrja, hvemig á því
standi, að hann sæki hana út fyrir landnám
Skalla-Gríms, eins og því hefur verið lýst í
Landnámu (Þórðarbók eftir Melabók, sem
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. APRÍL1997