Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.1997, Blaðsíða 6

nefndir voru svo, voru með laus farþegaskýli
sem sett voru á palla vörubíla og mátti sjá
mörg slík farartæki á íþróttamótum og úti-
skemmtunum á Suðurlandi fyrir daga félags-
heimilanna.
Samgöngumióstöóin Eystri-Garósauki
Það var 31. ágúst, 1912, í slagviðrisrigningu
eins og hún verður mest á Suðurlandi, að hin
fyrri brú á Ytri-Rangá var vígð. Hannes Haf-
stein, nýorðinn ráðherra í annað sinn, flutti
skörulega ræðu og sagði að nýja brúin væri
nokkurskonar Jámgerður. Þess yrði þó ekki
langt að bíða, að Rangæingar fengju einnig
sína Steingerði, því Eystri-Rangá yrði senn
brúuð. Eftir brúarvígsluna buðu Ægisíðuhjón-
in, Guðrún og Jón, öllum til veglegarar veislu
sem unnið höfðu að brúarsmíðinni. Við Ægis-
síðubæinn var samkomusalur þar sem haldnir
voru dansleikir. Enjmeð brúnni, sem tekin var
í notkun 1912, má segja að Ægissíða hafi lok-
ið sínu mikilvæga hlutverki sem samgöngumið-
stöð og áfangastaður. Austan við brúarsporðinn
reis síðan með áranum fallegt kauptún, sem
„landnámsmaðurinn", Þorsteinn Bjömsson
kaupmaður og síðar bóndi í Selsundi, nefndi
Hellu, þegar hann hóf að versla þar á haustdög-
um 1927. Hellukauptún er byggt í landi jarð-
anna Gaddstaða og Helluvaðs í Rangárvalla-
hreppi.
Eftir að brúin á Ytri-Rangá var byggð, liðu
tvö ár þar til Eystri-Rangá var brúuð. Þar með
var Eystri-Garðsauki í Hvolhreppi orðinn sam-
göngumiðstöð og áfangastaður í austurhluta
sýslunnar. í Eystri-Garðsauka bjuggu þá Sæ-
mundur Oddsson frá Sámstöðum í Fljótshlíð
og Steinunn Bjarnadóttir frá Sandaseli í Meðal-
landi, ljósmóðir í Hvolhreppi í full 40 ár. Sími
kom að Garðsauka 1909 eins og að Ægissíðu,
en frá Garðsauka var lagður sími til Vest-
mannaeyja 1911.
í Eystri-Garðsauka var póst- og símstöð til
1943, þegar símstöðin á Hvolsvelli tók til starfa.
í gamla húsinu í Eystri-Garðsauka var svokall-
að „póstmannakamens". Þar mættust austan-
póstamir, komnir austan úr Skaftafellssýslu
og póstarnir úr Reykjavík.
Lengst allra annaðist Loftur Ólafsson frá
Hörgslandi póstflutningana á þessari löngu leið
vatna og misjafnlega slæmra vegaslóða. Á
áranum 1904-1918 var póstleiðin fyrst frá
Prestbakka á Síðu að Odda á Rangárvöllum
og síðan frá Kirkjubæjarklaustri að Eystri-
Garðsauka frá 1918 og þar tii Markarfljótsbrú-
in var byggð.
Frá um 1920 var farið að flytja póstinn
austur að Garðsauka á Gamla-Ford, sem Guð-
laugur Bjamason, síðar bóndi og bflstjóri á
Giljum, ók en bflinn átti Hans Hannesson póst-
ur. í blaðinu ísafold er frétt í lok júlímánaðar
1920 um að póstferðir frá Reykjavík að Eystri-
Garðsauka séu á hveijum fímmtudegi og póst-
bfllinn flytur farþega auk póstsins, segir í frétt-
inni. Að tækist að koma póstinum á einum
degi úr Reykjavík að Eystri-Garðsauka, vora
umtalsverðar framfarir. Á vetuma var þó enn
gripið til pósthestanna og rauðmáluðu póstkoff-
ortin hengd á klakk.
Fyrsti billinn i Rangárþingi og
áætlunarbilar BSR
Sæmundur bóndi í Eystri-Garðsauka var
fyrsti Rangæingurinn, sem eignaðist bíl og lét
skrásetja hann í héraðinu. Þetta var nýr Ford
blæjubfll og hlaut skrásetningamúmerið R.Á
1. Sæmundur ók ekki sjálfur en fékk Guðmund
Jónsson, sem síðar varð bóndi að Ytri-Hóli í
Vestur-Landeyjum til að aka farartækinu.
Guðmundur var venjulega 4-6 tíma á leiðinni
til Reykjavíkur; kveðst þó hafa komist einu
sinni á hálfum fjórða tíma og þótti það ótrúleg-
ur hraði. Seinna, árið 1925, var í Eystri-Garðs-
auka afgreiðsla fyrir Bifreiðastöð Reykjavíkur
þegar hún hóf áætlunarferðir austur með Fiat
blæjubflunum sem tóku 14 farþega. Það vora
örugglega fyrstu langferðabílamir sem notaðir
vora hér á landi. Bílstjórinn, Eyjólfur Finnboga-
son, byggði sér sumarbústað við traðimar heim
að Eystri-Garðsauka og þar gistu bflstjórar og
hvfldu sig.
í Eystri-Garðsauka var starfrækt lítil búð,
sem nú væri nefnd ferðamannaverzlun. Þar
var einnig til húsa Sparisjóður Rangárvalla-
sýslu, en Sæmundur bóndi var sparisjóðsstjóri
og þótti bæði glöggur og ráðdeildarsamur.
Vegurinn frá brúnni á Eystri Rangá austur
á Hvolsvöll var lagður árið 1929. Mikið var
gert í vegamálum í héraðinu á áranum fyrir
Alþingishátíðina. Út allan Hvolsvöll vora vega-
slóðar og djúpar moldargötur. Þar eins og víða
mátti sjá að bílarnir komu á undan vegunum.
Gömlu bflstjóramir ruddu brautir og höfðu
stundum með sér járnkalla til þess að losa
steina, en á móiendinu við Hvolsvöll þurfti
þess ekki.
Um leið og lýðveldið var stofnað, var tekinn
í notkun nýr vegur, sem liggur beint frá Póst-
og símstöðinni á Hvolsvelli og niður að Þverár-
brú. Blómatími Eystri-Garðsauka var þá liðinn;
hnegg kiifjaðra pósthesta þagnað. Bæjarrústin
í Eystri-Garðsauka er líka löngu horfín. Ekk-
STUDEBAKER, ÁRGERÐ 1934, RE 218. Bfllinn var notaður í áætlunarferðir austur í
Fljótshlíð og myndin er tekin á bökkunum neðan við Hlíðarenda.
PÓSTBÍLL á áfangastað i Reykjavík árið 1933. Bflstjórinn er Guðmundur Albertsson
ert sést eftir af samgöngumiðstöðinni þar sem
langferðamenn hvíldu lúin bein og gátu keypt
sér bijóstsykur fyrir 50 aura í kramarhús,
Commander eða Fílinn, hvorttveggja fínustu
sígarettur fyrri ára. Ferðapelann höfðu margir
á sínum stað. Jarðýtan hefur löngu jafnað út
grónar hestatraðir í Eystri-Garðsauka, en Hvol-
svallarkauptún tók við þjónustuhlutverkinu.
Dalssel-verxlunarstaóur,
samgöngumidstöö og
menningarheimili
í meira en hálfa öld bjuggu í Dalsseli í Vest-
ur-Eyjafjallahreppi hjónin Guðlaug Helga Hafl-
iðadóttir frá Fjósum í Mýrdal og Auðunn Ing-
varsson frá Neðra-Dal í Vestur-Eyjaíjalla-
hreppi. Fljótlega eftir að Auðunn kom að Dalss-
eli hóf hann að reka þar sveitaverslun í nokkuð
stóram stfl og fékk verslunarleyfíð útgefíð af
Einari skáldi Benediktssyni, sem þá var sýslu-
maður Rangæinga. Borgarabréfíð, eins og
verslunarleyfín vora þá nefnd, var útgefíð árið
1906. Auðunn bóndi í Dalsseli rak verslun sína
í fulla fjóra áratugi. Fyrstu áratugina komu
vöramar sjóleiðina og var þeim skipað upp
austan Markarfljóts við Holtsós. Enn í dag
má sjá torfgerði framan við eyðibýlið Lambús-
hól í Vestur-Eyjafjallahreppi, þar sem Kaupfé-
lag Hallgeirseyjar og kaupmaðurinn í Dalsseli
höfðu sínar vörageymslur og afgreiðslu stund
og stund úr degi, einu sinni í viku. I Dalseli
fengust matvörur, vafnaðarvara og bygging-
arefni. Einu sinni fékk Auðunn timburfarm,
sem skipað var upp við Fjallasand.
Það var umtalað hvað kaupmaðurinn í Dalss-
eli var stórtækur í innkaupunum á húsaviði,
en ekkert verður byggt án timburs og allur
viðurinn seldist. Auðunn var með þeim fyrstu,
sem eignaðist bíl í sýslunni; það gerðist í októ-
ber 1928, og hann var örugglega sá fyrsti sem
eignaðist bíl í Vestur-Eyjafjallahreppi. Það var
gamall vörubíll. Ári síðar keypti Auðunn nýjan
fólksbfl; blæjubfl af Ford-gerð. Sá bíll var notað-
ur til að flytja fólk frá Seljalandi í Vestur-Eyja-
fjallahreppi austur í Vík í Mýrdal og einnig til
baka. Bifreiðarstjórinn var Olafur sonur Auð-
uns. Þessar áætlunarferðir starfrækti Auðunn
þar til Markarfljót var brúafl 1934.
Tveir þekktir vatnabílstjórar óku á sama tíma
á leiðinni Seljaland-Vík: Brandur Stefánsson
frá Litla-Hvammi í Mýrdal og Óskar Sæmunds-
son frá Eystri-Garðsauka. Aður en vatnasvæði
Markarfljóts var brúað, óku áætlunarbílar frá
Reykjavík austur í Fljótshlíð. Bifreiðastöð
Reykjavíkur og bflakóngurinn Steindór Einars-
son önnuðust þá fólksflutninga austur í Fljóts-
hlíð. í þessar ferðir notaði BSR oft sjö manna
bíla, Studebaker eða Buick. Farþegarnir voru
síðan fluttir á hestum úr Fljótshlíðinni austur
að Seljalandi. Þekktustu fylgdarmennirnir yfír
vatnasvæði Markarfljóts vora bræðurnir frá
Hlíðarenda í Fljótshlíð, þeir Helgi og Erlendur
Erlendssynir. í Vestur-Eyjafjallahreppi voru
það hinsvegar þeir Kristján Olafsson bóndi á
Seljalandi, Erlendur Guðjónsson bóndi í Hamra-
görðum og bræðumir í Dalseli. Mátti segja um
gömlu vatnamennina, að þeir voru læsir á jökul-
álana; vissu hvar sandbleytan leyndist í eyrar-
oddum, vissu hvar hestfært var, þekktu á jökul-
vatnið og höfðu jafnvel tilfínningu fyrir því,
hvar silfurgljáandi sjóbirtingur leyndist í mor-
inu þegar dregið var á með netum. Þetta voru
náttúrafræðingar sem byggðu á reynslunni í
viðureign við veður og vötn.
Kaupmaðurinn í Dalsseli fylgdist vel með
kalli tímans og hélt áfram að kaupa bíla.
Skömmu fyrir Alþingishátíðina 1930 keypti
hann nýjan Ford vörabíl, sem fékk númerið
RÁ 25. Á þeim bfl var fólk úr héraðinu flutt
á Alþingishátíðina í einu af boddíunum, sem
Kristinn vagnasmiður og hans menn höfðu
smíðað af miklum hagleik og síðan var því lyft
á Fordinn. í boddíinu voru hafðir bekkir, en
kreppuárakynslóðin kvartaði ekki undan hörð-
um trébekkjum eða höstum bílum. í þá daga
hljómaði gjaman boddíbílasöngurinn sem kom
frá hjartanu og heyrði til þessum ferðalögum
löngu liðins tíma.
Tíu böm kaupmannshjónanna í Dalsseli kom-
ust til fullorðinsára, en tólf urðu börnin; tvö
dóu ung. Heimilið í Dalsseli var alla tíð mann-
margt og þar að auki var það kaupstaður
margra. Allt fram til þess að brýr komu á
Þverá, Affall og Ála árið 1932, og Markarfljót
tveimur árum síðar, lá þjóðleiðin austur og
vestur um garða í Dalsseli. Um tíma var eins-
konar viti í Dalsseli; Ijós á hárri stöng, sem
leiðbeindi ferðamönnum um dökka sanda hins
breiða vatnasvæðis Markarfljóts.
Dalsselsheimilið var menningarheimili.
Systkinin vora músíkölsk og á heimilinu var
bæði orgel og píanó. Það var samt harmoníkan
sem oftast hljómaði þar. En þar er komið út
fyrir ramma þessarar samantektar um sam-
göngur í Rangárþingi. Þegar Markarfljótsbrúin
var tekin í notkun í nóvember 1934, var gamli
kaupmaðurinn í Dalsseli dæmdur úr leik vegna
breyttra samgangna. Dalssel var orðið úrleiðis.
Eftir Suðurlandsveginum sem nú er, renna
bílamir dag og nótt og minna í engu á þá
veröld sem var, meðan klukka landsins gekk
enn hægt. Nú þeysa þar um vígalegir jeppar
með hestakerrur í eftirdragi; ökumaðurinn með
aðra hönd á stýri, en með símann í hinni. Stór-
ir vöruflutnmgabílar fara í einni lotu austur á
Firði og aðrir eru á leið til Reykjavíkur með
sjávarafurðir Austfírðinga. Póstbfllinn að Egils-
stöðum leggur upp frá Reykjavík á síðkvöldum
og þræðir Austfírðina, en er kominn á leiðar-
enda um fótaferðartíma og dagblöðin eru víða
úti á landi komin inn um bréfalúguna áður en
morgunkaffíð ilmar.
Höfundurinn býr á Hvolsvelli.
ORÐAFORÐI 4
NATRÓN,
PÉTUR
OG STEIN-
OLÍA
EFTIR
SÖLVA SVEINSSON
Natrón er samband natr-
íums og annars efnis eins
og orðabókarskýringin
hljóðar. En þeir sem á annað borð
þekkja natrón vita að það er einkum
notað í bakstur til þess að deig
verði létt og loftkennt. Það var líka
húsráð að setja ögn af natróni í
vatnsglas og teyga í botn ef menn
borðuðu yfir sig og fengu súrar
gusur í kokið frá uppreisnargjörn-
um maga.
Natrón fundu menn í latínu í
orðmyndinni nitrum. Rómveijar
hafa farið í smiðju Grikkja sem
sögðu nitron eða Araba sem köll-
uðu efnið natrun. Öll þessi orð eru
leidd af natríum sem er hvítt
málmkynjað frumefni. Og það er
líka náskylt nítrat sem er salt af
saltpéturssýru. En hvað kemur
salt Pétri við?
Petrus var og hét meðal Róm-
verja og víst fyrr. Frægastur Pétra
er sá sem var lærisveinn Krists. í
Grikklandi hétu menn Pétros, en
það er dregið af pétra sem þýðir
steinhella, klettur. En hvers
vegna hafa salt og Pétur gengið í
eina sæng?
Á íslensku segja menn saltpétur
og hafa líklega þegið orðið frá
dönskum kaupmönnum sem söltuðu
kjöt og notuðu efnið, en Danir segja
þó salpeter eins og Englendingar
gerðu á sínum tíma og notuðu orð-
ið í merkingunni natrón. Orðið er
niðursetningur úr latínu, en í því
máli brúkuðu menn orðið sal niter
þegar þeir báðu um salt. Á miðöld-
um kölluðu margir Þjóðveijar þetta
efni salniter. Ekki er löng leið frá
salniter yfir í saltpétur, einkum og
sér í lagi þegar fólk skildi ekki orð-
ið.‘
En það er líka hægt að halda
annarri skýringu á lofti. Því er
haldið fram, að í latínu hafi verið
til orðið salpetræ sem sett er sam-
an úr sal og petræ, salt og klett-
ur, salt sem kemur úr kletti og
hljóta þá að vera einhvers konar
útfellingar. En salt var ekki það
eina sem klettar gáfu af sér. Olía
vætlaði líka úr klettum og heitir
enn á ensku petroleum, olía úr
kletti og heitir steinolía á íslensku.
Kristur notar þessa líkingu þegar
hann ávarpar lærisveina sína í Ses-
areu Filippí og beinir orðum sínum
að Pétri postula:
Sæll ert þú, Símon Jónasson, því
að hold og blóð hefir eigi opinberað
þér það, heldur faðir minn í
himnunum. En eg segi þér: Þú ert
Pétur, og á þessum kletti mun eg
byggja söfnuð minn, og hlið Heljar
skulu eigi verða honum yfirsterk-
ari.
Leiórétting
I síðasta þætti eignaði ég Hann-
esi Hafstein vísuna Þinn líkami er
fagur... og svo framvegis. Vísan er
hinsvegar eftir Davíð Stefánsson og
birtist upphaflega í Svörtum fjöð-
rum. Ég bið lesendur að fyrirgefa
mér þessa glópsku. SS.
Höfundurinn er cand. mag. í íslensku.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. MAÍ 1997