Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.1997, Blaðsíða 15

FARVEGIR ÞEIRRA SEM ERU ÖDRUVÍSI V
KALDLYNDI
EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON
Geódeyfó er hættulegust allrg mannlegrg gfbrigóa,
einkum fyrir það hve auðveldlega slíkur maður þrífst
þar sem þeim venjulegri er hættast. Ekkert ókyrrir
huga slíks manns í þann mund sem allt fer ó tjó
og tundur fyrir þeim geðríkari.
SÁ ALSVALI, tilfinningalausi og kaldlyndi hefur lengi verið viðfangsefni í kvikmyndum.
Hér er það leikarinn Malcolm McDowell í hlutverki hins óhugnanlega morðingja Alex
í kvikmyndinni Clockwork Orange.
KALDUR, kúl, segja töffarar
um þann sem veigrar sér
ekki við ofbeldi. Glæpaklík-
an lýtur eigin siðferði og
þar kemur fjölhæfni venju-
legs manns sér illa. Með
orðinu, kaldur er hér átt
við meðfædda geðdeyfð,
eiginleika sem skapar manni skilyrði til að
lifa öfgafyllra líferni en hann annars myndi
ásælast. Cool hand Luke, segja naglar og
bogna yfir hörkunni.
Geðkaldir eru trúlega hættulegasta fólk-
ið, töffarnir fara nærri um það. En það
þarf Ladda til að sýna okkur með Saxa
lækni að það vantar eitthvað í mann eins
og Saxa samanborið við - Ladda sjálfan.
Sá kaldasti í glæpagenginu er það líklega
helst fyrir það að mennskan á sér ekki upp-
sprettu í honum til jafns við það sem yfir-
leitt gerist um fólk. Hann fínnur síst til
þess sjálfur, en hann er kaldari innvortis
en hinir, kaldur eins og fiskur. Einmitt þess
vegna á hann auðvelt með að villa á sér
heimildir. ímyndun næsta manns, fremur
en hans sjálfs, gerir honum upp mannlegri,
venjulegri eiginleika og að sama skapi reyn-
ist örðugt að greina í milli þess geðkalda
og eigin hugarfars ef mikill munur er á.
Sá kaldi getur fyrir vikið náð fullum tökum
á þeim fjölhæfari.
Þeir kaldlyndu þarfnast meira en aðrir
til að finna til sín. Um sérstaka manngerð
er að ræða en ekki skapleysið eitt eins og
ætla mætti af orðinu geðkuldi. Geðleysi er
annað mál. Hvað þá roluskapur. Sá kald-
lyndi getur búið yfir mikilli skapfestu, og
verið mjög fylginn sér í öllu sem hann tekur
sér fyrir hendur. Það sem gerir útslagið er
ónæmleiki hans á margt af því sem ljær
hversdagsleika fólks líf og lit. Hann þarf
skýrari andstæður svo að hann finni til sín
með líku móti og kunnuglegra fólk.
Hann kann að þykja áræðnari en aðrir
menn. Og ágengari sem varla er tiltökumál
í samkeppnisþjóðfélagi. Hitt er fremur
undrunarefni að hann ber sjaldnast með sér
að hann geri sér grein fyrir óviðurkvæmi-
legri fyrirferð sinni eða ósvifni. Menn hugsa
honum þegjandi þörfína, eða bara undrast
þegar þeim finnst á sér troðið og mæta svo
gráu tilliti sem speglar ekkert. Nema
kannski vott af depurð ef vel er að gáð.
Mikið andskoti leikur hann vel! Eða: Þvílíkur
hræsnari! segja menn um þann kalda og
trúa ekki að hann sé allur á sama veg. Það
er hann þó líklega.
Afbrot
Skapfestan getur vel verið mikil. Jafn-
framt vitnar ósveigjanleikinn um hörku sem
ekki stjórnast af mannviti. Þessum sérkenn-
um fylgir svo að sá kaldlyndi leitar að um-
brotasömu umhverfi til að njóta þess sama
og aðrir. Ástæða er því til að ætla að hlut-
fall þeirra manna af þessu tagi sem gista
fangelsin á hveijum tíma sé stærra en hinna
sem lausir ganga. Við þekkjum raunar,
a.m.k. af afspurn, algenga afbrotatípu sem
svarar til þessarar flokkunar, blælaus,
ósveigjanlegur maður sem finnur sig ekki
nema þar sem lög og reglur eru meir uppi
á yfirborðinu en gerist í samfélagi fijálsra
manna. Stundum er á það bent hversu stutt
sé milli duglegs lögreglumanns og afkasta-
mikils afbrotamanns þegar litið er til þess
helsta sem mennina einkennir. Sennilega
er þá átt við þörf þess kaldlynda fyrir frek-
ari ágengni en daglegs lífs, sérþörf sem leið-
ir af einkennunum og veldur því að hann
kemur sér upp persónulegu sambandi við
reglur sem öðrum dugar að vita af úr fjar-
lægð. Og kann þá hending að ráða hvorum
megin við reglurnar hann lendir.
Síbrotamanninum hefur lærst að flest það
sem aðrir láta sér nægja í Iífinu lætur hann
ósnortinn. Hann kýs afdráttarlausari hegð-
un frá degi til dags. Átök við lög og ef
hann næst þá refsingu sem honum er ekki
síður mikilvæg staðfesting á að hann er til
en sjálf misgerðin. Lögreglumaður af sama
tagi glimir við slíka menn og þá um leið
við lundarfar sjálfs sín. Venjulegri manni
blöskrar geta - Dirty Harry - til að mæta
af kaldri yfirvegun þeim hroða sem starfi
hans fylgir en gerir sér ekki grein fyrir að
það sem kemur ímyndunarafli þess venju-
legri á flug lætur þann kalda ósnortinn þótt
báðir skilji jafn vel hvað fram fer.
Öll þekkjum við málfar þess kalda af
spennumyndum og hasarsögum, - banda-
rísk blótsyrði virðast beinlínis slegin mynt
fyrir það hugarfar sem hér um ræðir.
Geðdeyfð í þeim mæli sem ég á við er
þeim manni, sem hún einkennir, vandamál
sem hann verður að finna ráð við svo hann
fái þrifist. Þess vegna rambar hann fremur
en aðrir inn á þá stigu samfélags síns þar
sem allt eða ekkert-sjónarmið ein eru höfð
í heiðri. Glæpir freista hans. En hreint ekki
vegna þess að hann sé að upplagi verri
manneskja en aðrir. Hann er bara öðruvísi
á þennan sérstaka hátt. Ef burðir hans að
öðru leyti gefa tilefni til kann vel að vera
að sjúkrahússtörf reynist liggja jafn vel fyr-
ir honum og skipulagðir glæpir. Hversdags-
sálin trúir að' skurðlæknirinn stundi starf
sitt vegna þess að hann sé mannúðlegar
sinnaður en yfirleitt gerist um menn, - og
gildir áreiðanlega um suma skurðlækna. En
umtalsvert hlutfall slíkra manna nær ár-
angri á sínu sviði vegna þess að reynsla sem
veldur flestum mönnum geðshræringum,
jafnvel uppköstum og yfirliði, hrærir ekki
við þeim og hefur aldrei gert frá því þeir
ristu fyrstu ristuna við líkskurð.
Flestum mönnum er mest í mun að
ástunda verk sín af kostgæfni með fyrir
augum að ná hámarksárangri, en skeyta
minna um hver þessi verk eru, láti þeim á
annað borð vel að vinna þau. Frá sjónar-
miði flöktgjarnari manna en þeirra köldu
reynast þeir síðarnefndu fram úr hófi ein-
strengingslegir verkmenn sem komast þá
helst á almannavitorð ef sérþarfir þeirra
samræmast ekki lögum né almannasiðum.
Ella er um fyrirmyndar reglufestu að ræða.
Yfirleitt vinna þeir köldu verk sín án þess
að höfð séu í hámælum og þeir kunna að
reynast framúrskarandi á þröngt afmörkuðu
sviði. Svo þröngu og vélrænu að furðu vek-
ur með þeim sem býr yfir ferskara ímyndun-
arafli.
Pólitík
Frá mínum bæjardyrum séð búa þeir geð-
daufu, þeir köldu, milli þéttbýlis þeirra venju-
legu og bæjar áráttusérvitringanna sem
kenndir eru við austurríska sálfræðinginn
Hans Asperger og íjallað hefur verið um í
sérstakri grein í þessum flokki greina um
mannlífsafbrigði. Enn þá íjær byggð en asp.,
ofan við heiðarsporðinn, lifa einhverfir ein-
setulífi sínu.
Hvor manngerðin um sig, asp. og geðdauf-
ir, býr yfir einkennum hinnar í nokkrum
mæli. Af því leiðir að sérstætt og náið sam-
starf getur komist á milli þessara afbrigði-
legu manngerða, samstarf sem venjulegu
fólki reynist nánast ómögulegt að henda reið-
ur á.
Það þarf ekki nema einn asp. til að koma
þeim köldu á sporið. Ef slíkt samband mynd-
ast geta afleiðingamar orðið hinar verstu.
Og heldur en ekki eftirminnilegar. Hryðju-
verkasamtök undir stjóm manns sem fátt
mannlegt einkennir að almannahyggju (t.d.
Manson-gengið). Sértrúarhópar sem falla í
einu lagi fyrir eigin hendi fyrir valdboð manns
sem lagt hefur allt undir eina glómlausa
hugmynd. Líklegt er að stjómmálaþróunin í
Þýskalandi á krepputímanum hafi orðið sem
hér segir. Ástandið í þýska þjóðfélaginu var
svo slæmt, hagrænt og siðferðislega, að það
reyndist veita geðdaufum sérstök skilyrði til
þroska, en slíkt fólk þarfnast fremur en aðr-
ir heildarskipulags á allt sitt athæfi. í Þýska-
landi kom upp siðbótahreyfing öfgafólks af
þessu tagi sem þá kunni sér enga leið til
þrifnaðar aðra en öfgafulla stjórnsemi. Nas-
istahreyfingin náði að rótfestast í sollinum
og móta þjóðfélagið til samræmis við sérþarf-
ir sínar. Áð svo komnu voru öfgamir teknir
að stjóma þeim geðdaufu fremur en vitsmun-
imir. Þá myndaðist jafnframt staða fyrir enn
afbrigðilegri stjómanda meðal þeirra, Adolf
Hitler. Einæði „foringjans" bar alla hans tíð
merki einhverfu, jafnt opinberlega sem í
einkalífinu. Afleiðingarnar urðu svo þær sem
allir þekkja.
Sá geðdaufi er mildara og mannlegra af-
brigði en asp. þótt samfélagsmynstrin kunni
að reynast báðum til muna óhagstæð í lífsbar-
áttunni. Báðir em veikir fyrir einráðri for-
ystu. Og kunna eínmitt vegna lyndiseinkenna
sinna að þvertaka fyrir annað en að öilu eigi
að haga eftir þeirra eigin höfði. Og i fram-
haldi af því að keyra allt tiltækt undir æ
magnaðri öfga uns við stjómvölinn er kominn
maður sem kveikir elda þegar öðmm dugar
glóð.
Geðdeyfð er hættulegust allra mannlegra
afbrigða, einkum fyrir það hve auðveldlega
slíkur maður þrífst þar sem þeim venjulegri
er hættast. Ekkert ókyrrir huga slíks manns
í þann mund sem allt fer á ijá og tundur
fyrir þeim geðríkari. Ekkert hrærist. Geð-'
deyfð er ekki heimska. Af kaldri yfírvegun
lætur slíkur maðúr í ljósi margþætta niður-
stöðu sína þegar annar af ólíku skaplyndi
hefur misst allt frá sér í geðshræringu sinni.
Menn geta vissulega verið hugrakkir svo að
þeir láti sér hvorki bregða við sár né bana
og hæfir þó síst að kenna þá við deyfð. Eða
svo agaðir af uppeldi og þjálfun að þeir sýni
varla geðbrigði þótt mikið standi til, - og
búa þó yfir margþættu skaplyndi. Agi er
annað mál.
Munurinn á þeim geðdaufa og þeim agaða
er mikill. Þegar kemur að almennum reglum
mannlegra samskipta lýtur sá vel upp aldí
að mannúðarhefðum sem alltaf er skammt
í. Sá geðdaufi reynist á hinn bóginn ónæmur
á allt nema mínusgráðurnar á mælinum.
Hann er þá sem jafnan bara kaldur, kúl, -
eins og Bonny og Clyde.
Geðdauft fólk myndar samband sín í milli
með sögulegu móti; það lifir þá helst eins
konar sníkilslífi á reglum annarra manna.
En aðdráttarafl kynjanna hvors á annað er
samt við sig þegar að þeim geðdaufu kemur
sem öðrum; kynin dragast að andstæðu sinni,
geðdaufir, þeir köldu, að ofvirkum, - og
gagnkvæmt. Slíkt samband þessara tveggja
mannlífsafbrigða getur orðið mjög fijótt og
ævintýraíegt, og í undantekningartilvikum
mjög þroskandi. Líklegra er þó að fari á
verri veg. Á komist öfgafullt samband, kyn-
ferðislegt eða af öðru tagi, þar sem sá geð-
daufi spilar með þann ofvirka sem á því örð-
ugra með að skilja vélgengni hins sem of-
gnótt viðbragða sjálfs hans verður meiri.
Líkindin að sama skapi mikil á að endi með
ósköpum.
Só geðdaufi og reglurnar
Geðdaufum er stundum ruglað saman við
ofvirka vegna þess hve úrræði fyrmefnds
við afbrigðum sínum eru oft öfgafull. En þau
eru mun hnitmiðaðari og reglufastari en of-
virks manns, þau eiga ekkert skylt við æði
sem aftur á móti gildir um þann ofvirka.
Geðdaufur þekkir varla nema tvær stefnur,
fram eða aftur. Á hinn bóginn kann ofvirkur
maður, í óhóflegri framkvæmdasemi sinni,
að hleypa út af braut sinni hvenær sem er
í hvaða átt sem er án þess að sjást fyrir um
afleiðingamar. Við þeim geðdaufa blasir á
hinn bóginn svört hít þunglyndis á annan
veg, og á hinn óskýrgreind stórmæli handan
við deyfð daganna sem hann hefur jafn mikla
þörf fyrir að bijótast fram til og hann hefur
fyrir að sigrast á ótta sínum við að deyfðar-
hítin að baki hans fyllist myrkri sem svo
gleypi hann. Meðalvegurinn er honum sérlega
vandfundinn hvemig sem á stendur.
Sá geðdaufi þarfnast kerfis. Hann gengur
við hveijar þær reglur sem hann getur tileink-
að sér eins og hækjur. Lifnaðarhættir haiís
em úrræði við deyfðinni og kunna því vel
að reynast öðmm sem á ekki við sama vanda
að glíma hrein flarstæða. Glíma þess opin-
bera við síbrotamenn reyndist trúlega auð-
veldari ef þeir menn sem hana stunda gerðu
sér grein fyrir að sumir slíkra manna a.m.k.
álíta afplánun dóms jafn nauðsynlegan þátt
lífsstfls síns og afbrotin til að þeir fái þrifist. -
Þjóðfélagið er vefur sem lýtur að því að
jafna í milli manna skilyrðin til að þeir þríf-
ist til samræmis við upplag sitt. Stöku mað-
ur hefur sérþarfír í þessum efnum og því
þörf fyrir annars konar vefnað sér til viður-
væris. Svo sem þeir geðdaufu. Þeir finna
afbrigðum sínum helst lífsskilyrði í þeim vefn-
aði sem af tilvistarástæðum myndar mót-
stæður við samfélagsvefnaðinn. Ég á vfð
stofnanir sem veija samfélagsjaðrana, s.s.
sjúkra- og fangelsisstofnanir, og einnig öfga-
fullar trúarhreyfingar. Listir kunna geðdauf-
ir að hylla en þá líklega með sama hætti og
leðurblökur nautgripahjörð.
Að lokum: Geðdaufir þrífast vel við að-
stæður sem flestum öðrum reynast ógeðfeltd-
ar. Skyldleiktnn við einhverfa er ótvíræður
en ekki meiri en það að þeir geta blandað
geði við fólk af öllu tagi. Fátt verður til að
koma róti á hugann. Þess vegna getur sifkur
maður virst una endalaust við skyndikynni.
Vinátta, tryggð, ást freista þessarar mann-
gerðar síst þeirra sem á annað borð eru
færar um að bjarga sér af sjálfsdáðum.
Reglur eru þeim kaldlyndu allt.
Höfundur er rithöfundur
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. MAÍ 1997 15