Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.1997, Blaðsíða 14

í
ORÐAFORÐI 5
AKUR, AKA,
AGENT, AKTÍFUR
OG AKSJÓN
EFTIR
SÖLVA SVEINSSON
AKUR hefur orðabókar-
merkinguna sáðland,
og af þeirri merkingu
eru leiddar líkingar,
svo sem þegar urmull,
mergð er kölluð akur
og nærist á því að á
akri sprettur urmull
grasa. Færeyingar eiga akur, Norðmenn og
Svíar áker, Danir hins vegar ager. Á ensku
heitir sáðland acre, en Acker á þýsku. Gotar
hinir fornu kölluðu þetta akrs. Allt er þetta
skylt latneska orðinu ager sem merkir akur-
lendi, hérað og er sama orðið og agrós á
grísku, landsvæði, akurlendi, og þá er skýring-
in komin í hring! Þessi orðstofn er ríkjandi í
rómönskum málum og víðar í orðum sem lúta
að landbúnaði. Fornindveijar sögðu arja og
létu þýða jafnslétta, landsvæði.
Sögnin agere í latínu og grísku merkir að
reka á beit. Akur hefur því upphaflega verið
beitiland, menn hafa rekið fé sitt á grasivaxið
land. Þegar þeir fóru að rækta korn lifði orð-
ið, en fékk nýtt innihald. Sögnin að aka svar-
ar til latnesku sagnarinnar ago og hefur því
upphaflega merkt að reka fénað til beitar.
Af sögninni ago bjuggu Rómverjar til nafn-
orðið agenda um það sem þarf að gera. Sá
sem tekur að sér að framkvæma hlutina er
agent, framkvæmdasamur, en í nútímamálum
er agent nafnorð og merkir erindreki, oft
njósnarf, James Bond er vafalaust þekktastur
agenta í þeim skilningi og hefur þó aldrei
agiterað í þessum heimi. Erindrekar stjórn-
málaflokka reyna að fá fólk til fylgis við
málstaðinn. Það var kallað að agitera fyrir
flokkinn, en með sínum hætti eru þeir að reyna
að reka menn á „réttan" stað.
Önnur beygingarmynd sagnarinnar agere
er actus. Af henni er leitt enska orðið active
sem þýða mætti verkfús, duglegur. Slíkir
menn eru oft sagðir aktífir þegar þeir eru í
aksjón, þegar þeir taka ærlega til hendi. Fjöl-
mörg orð eru af þessum stofni í ensku, til
dæmis actor í merkingunni leikari.
Höfundurinn er cand mag í íslensku.
Mergur málsins 24
SYNDASELUR
OG BLÓRABÖGGULL
EFTIR
JÓN G. FRIÐJÓNSSON
IÞRIÐJU Mósebók er sagt frá synda-
hafrinum. Yfír höfði hans átti
Aron að játa öll afbrot og misgjörð-
ir ísraelsmanna og leggja þær á
höfuð hafursins og senda hann út
í eyðimörk. Hugmyndir þess efnis
að einhver saklaus taki á sig synd-
ir annarra eða bæti fyrir brot þeirra
eru fomar og koma fram í ýmsum myndum.
Þekktust mun hugmyndin um syndahafurinn
og hennar má sjá stað í fjölmörgum tungumál-
um, t.d. dönsku syndebuk, þýsku Siindenbock,
ensku scape-goat og frönsku bouc emissaire.
Samsvarandi orð hefur ekki náð að festa rætur
í íslensku. Þannig er orðið syndahafur vart
eldra en frá 19. öld og syndabaukur, sem
kann að vera afbökun úr syndabukkur er frá
18. öld. í þessu efni eins og svo mörgum örðum
hefur íslenskan farið sínar eigin leiðir og í stað
syndahafurs notum við syndasel en í talsvert
annarri merkingu. Orðið er oft notað í gaman-
sömum tón, t.d. Sá gamli syndaselur, og vís-
ar til þess sem brotið hefur af sér, ekki til
þess sem saklaus verður að líða fyrir brot ann-
arra. Hér eins og oft áður skjóta ýmis orð upp
kollinum sem líta má á sem tiílögur, t.d. synda-
baukur (sl8), syndahafur (sl9) og syndasel-
ur (sl9). Það er svo hin óbrigðula málkennd
almennings eða málnotenda sem kveður upp
sinn dóm, syndaselur skal það vera.
En Islendingar þurfa auðvitað oft á sektar-
lambi að halda, þ.e. einhveijum (saklausum)
til að skella skuldinni á og kallast sá blórabög-
gull. Oftast er blóraböggull notaður í föstum
samböndum, t.d. hafa/nota einhvern sem
blóraböggul eða (elst) gjöra einhverja að
blórabögglum (17. öld). Ur fornu máli er kunn
samsetningin blóramaður í svipaðri merkingu:
ef svo er, sem mér er grunur á, að dóttir
þín sé með barni, þá eru þar fáir blóramenn
og vil eg ganga við faðemi.
Fyrri lið blórabögguls, blórar, kvk. flt.
„ásökun, sakaráburður," er að finna í nokkrum
orðatiltækjum, t.d. gera e-ð í blóra við e-n
,,‘gera e-ð þannig að sök falli á annan“ og
hafa e-n til blóra „skella skuldinni á e-n“.
í nútímamáli er algengt að nota orðatiltækið
gera e—ð í blóra við e—n í merkingunni gera
e-ð í trássi við e-n, t.d. samþykkja e-ð í
blóra við vilja félagsmanna. Sú notkun er
ekki ný af nálinni (fl9) en ekki í samræmi
við uppruna.
VALDIMAR LÁRUSSON
AÐ KVÖLDI
Þegar loks er lokið dagsins önn, ég lúinn orðinn, þrái hvíld og ró, þreytan er af þeirri gráðu, og sönn. Mér þykir vera komið meira’ en nóg. Ég leggst á koddann, sofna sætt og rótt, - svefninn, hann er besti vinur minn, - og kemur alltaf til mín hægt og hljótt, hendi mjúkri strýkur mína kinn.
Að þessu loknu held ég glaður heim, og hlakka til að hvíla lúin bein, læt hugann reika um hugmyndanna geim, sem hlaðist hafa upp, sem lauf á grein. Þá lokast hljóðlaust örþreytt augu mín, inn á draumsins lendur hverf ég brátt, hvar við mér blasir birta, sem ei dvín, birta, sem að dreifist vitt og hátt,
Og þráðri hvíld því tek ég höndum tveim, sem til mín kemur, ávallt hrein og bein. birta, sem að gefur mörgum mátt, og mörgum veitir æðri og nýrri sýn.
Höfundur er leikari.
?
|
LARS HULDÉN
NÁTTÚRAN
-Brot-
Njörður P. Njarðvík þýddi.
Þegar veturinn er kominn fram í mars
tölum við æ oftar um sumarbústaðinn okkar.
Hvar hann stendur og varpar skuggum
á snjóinn við sólsetur.
Um vaknandi líf.
Elrinn sem er að breyta um lit.
Þytinn í skóginum sem verður fyllri.
Kornsnjóinn sem er þakinn rauðu barri
sem trén hafa fellt.
Við höfum komist í gegnum hann.
Enn einu sinni.
Til hvítu tjarnarinnar
komu heiðingjarnir á hveiju sumri
um Jónsmessuleytið til að skoða
hina veröldina.
Þar voru skógar hinnar veraldarinnar
undir bökkum tjarnarinnar,
himinn hennar undir árum heiðingjanna.
Og hinir dauðu reru þar
með kjölinn upp.
Þegar rökkvaði
kveiktu heiðingjarnir elda
svo að allir hinir dauðu gætú betur séð
og vitað
að lífinu væri enn lifað
ofan á speglinum.
Hreint eins og eistneskur kór
syngur kornið um föðurlandið á sumrin.
Með hátt lyftum augabrúnum
yfir galopnum augum
fylgir kórinn hverri hreyfingu andakórstjórans.
Máttugur flæðir söngurinn yfir vellina.
Gljáandi eins og hestastóð
þýtur söngurinn yfir brjóstakrana
í takt við handsveiflur vindsins.
Regnið hefur fallið daglangt.
En að kvöldi getur sólin ekki lengur
hamið forvitni sína
heldur blæs gat á skýjahuluna
til að horfa á útgrátna náttúruna.
Þá blindast tillit hennar
af demöntunum á blöðum hálmgresisins.
Þegar ég kem að sveppaskóginum
sendir votmeisan í skyndi símskeyti
til yfirvalda skógarins.
Krákan gefur hættumerki
þegar hún fær skeyti votmeisunnar.
Tveir hrafnar hefjast upp og fljúga hlið við hlið
til að gæta lofthelginnar yfir leið minni.
Svartþrösturinn flögrar um annað slagið
eins og smókingslaufa síðla nætur.
Hann er frá skógarlögreglunni
hefur gætur á stígnum.
Aldrei fæ ég að vera ónefndur.
Sumarið hefur tæmt gnægð sína.
Meira að segja punturinn granni
hefur hrist úr sér fræ
og veifar tómhentur í vindinum.
Bjarkirnar eru í miðjum
árvissum deilum sínum um hvers vegna
sumar þeirra eru naktar og margar gular
meðan nokkrar standa ennþá grænar.
Hvaða réttlæti er það?
Það er hreint ekkert réttlæti.
Haustið er óréttlátt. En veturinn
lætur alla gangast undir sama dóm.
Lars Huldén er Finnlands-sænskt skóld, f. 1926 í Austurbotni. Hann lagði stund ó nor-
ræn mólvísindi; lauk doktorsprófi í þeim fræðum 1958 og hefur lengst af veri prófess-
or við deild sænskra og norrænna fræða við Hóskólann í Helsinki. Ljóð sem hér birtist
að hluta, er úr nýrri bók með þýðingum Njarðar P. Njarðvik ó Ijóðum Huldéns og heitir
hún Ekki algerlega einn. útgefandi er bókaforlagið Urta. Lars Huldén er nú íslandi og
mun lesa úr Ijóðum sínum i Norræna Húsinu ó mónudaginn klukkan 18.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. MAÍ 1997