Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.1997, Page 15

EG ÁTTI pistil hér í blaðinu um
fríljóð m.a. (Mbl. 30.7.), sem
tveir menn hafa gert athuga-
semdir við, Hallgrímur Helga-
son og Guðmundur Guðmund-
arson. Báðir hafa áhyggjur
af því að fáir íslendingar lesi
ljóð, og þær áhyggjur eru
auðvitað allrar virðingar verðar. Hallgrímur
talaði í grein sinni í NÝJUM FJÖLNI mest
um hve rýr ljóð nútímaskálda væru, og sjálf-
ur hefi ég oft sagt það líka, kvartað um
naumhyggju. En þetta er ekki allskostar
sanngjarnt, því áratugum saman hafa ljóð-
skáld flest ort í bálkum, gjarnan samstilltar
heilar ljóðabækur. Þótt einstök ljóð geti
þótt of rýr til að standa á eigin fótum, eru
þau oft liður í stærri heild sem gerir það
fyllilega, ég minnist t.d. áhrifaríkrar og
fallegrar bókar Óskars Árna; TINDÁTAR
HÁALOFTANNA.
Friljóó
En jafnvel þegar heil ljóðabók þykir til-
komulítil hefi ég ekki trú á því að lausnin
felist í því að skáldin fari aftur að yrkja
að hefðbundnum hætti, eins og Guðmundur
hefur oft boðað, og Hallgrímur gefur í skyn
í NÝJUM FJÖLNI. (Nú vill hann ekki við
það kannast, en hvað átti hann þá við
með: „Með forminu hverfur glíman og með
glímunni hverfur poesían“ o.fl. í þeim dúr?).
Skoðun mína byggi ég á því hve mikið er
til af góðum fríljóðum - og af andlausum
ljóðabarningi, rétt kveðnum. Guðmundur
virðist þó (í Mbl. 16.8.) hafa dregið mikið
í land síðan hann hóf baráttu sína gegn
„óljóðum". Er ekki nema gott eitt um það
að segja, og batnandi manni best að lifa.
Guðmundur getur nú alveg sætt sig við
rímleysi, hefur kynnt sér fornkvæði íslend-
inga og séð að þar er sjaldnast rím, sama
gildir þá þegar seinni tíma höfundar svosem
Jónas Hallgrímsson yrkja undir Eddu:
kvæðaháttum, t.d. kvæðið „Ferðaiok". í
pistli mínum sem hann svarar, hafði ég
birt glefsur úr fríljóði eftir Tómas Guð-
mundsson, „Haust í borginni“, en það birt-
ist í Fagra veröld, 1933. Það getur Guð-
mundur einnig sætt sig við, „Þetta snjalla
ljóð leiftrar í leik ljóðstafa og léttrar hrynj-
andi. Algjör andstaða við þann andlausa
lognmolluprósa, sem tföllríður okkar ljóða-
gerð.“ Orð Guðmundar „leikur“ og „létt“
eru einfaldlega til að dylja það, að í þessu
ljóði ríkja ekki hefðbundnar reglur um ljóð-
stafi og hrynjandi, þótt hvorttveggja sé
notað. - Ég orðaði það í flaustri svo, að
ljóðið væri óstuðlað, og bið lesendur Mbl.
velvirðingar á því. Þetta er EINA atriðið
sem Hallgrímur svarar. En ég færi mér til
afbötunar óvönduðu orðalagi, að ámóta
óregluleg stuðlun er mjög víða, m.a. hjá
atómskáldunum. Réttara sagt nota þau
stuðlun sumsstaðar, á skapandi hátt, í stað
þess að fara vélrænt eftir fornum reglum
um tvo stuðla og höfuðstaf, hákveður og
lágkveður.
Hallgrímur og Guðmundur gegna engu
ábendingu minni um að ljóð Tómasar skipt-
ist í óreglulega langar línur og erindi, þann-
ig að megin- sjónarmiðið er að línan sé
merkingareining, í stað þess að telja út
bragliði eða a.m.k. áhersluatkvæði. Það
reynir svo á skáldgáfuna hvernig glímt er
við þessa reglu um merkingareiningu, frá-
vik skapa spennu. Mér finnst fara vel á
þessari óreglu bragsins í ljóði Tómasar, því
hún samsvarar breytileika haustsins, sem
ljóðið lýsir. En í stuttu máli sagt, þá ríkir
hér alveg samskonar bragarháttur og í ljóð-
um atómskáldanna! Ég vik því til allra sann-
gjarnra ljóðvina að fletta upp hjá Einari
Braga, Sigfúsi Daðasyni, Jóni Oskari og
fleirum, og kanna, hvort hér er ekki um
samskonar brag að ræða. Málflutningur
Hallgríms er því miður á því stigi, að birta
smábút úr ljóði Tómasar, sem er nokkuð
reglulegur, og láta sem hann sé dæmigerð-
ur fyrir kvæðið allt. Svo kvartar hann yfir
því á hvaða stigi umræðurnar séu!
Hvörf
Það er svo annað mál, að þessi bragar-
háttur, sem Helgi Hálfdanarson hefur kall-
að „fríljóð“ (á ensku heitir þetta „free
verse“, en á frönsku „vers libre“), kom alls
ekki upp í íslensku eftir seinni heimsstyij-
öld, heldur fyrir síðustu aldamót. 1892 birti
Einar Benediktsson slíkt ljóð, þýðingu á
hluta Grasblaða Walt Whitman (glefsa úr
því er endurprentuð í bók Eysteins Þoi-valds-
sonar Atómskáldin). Svo stiklað sé á stóru,
þá má ennfremur nefna „Sorg“ Jóhanns
ENN UM
LJÓÐHEFÐ
Eq freistast til aó telja hér upp elstu söfn prósa-
Ijóóa eftir fræq oq virt skóld. Við ættum að njóta
•• *
hins besta úr allskonar lióðaqeró, seqir QRN QL-
AFSSON, ón þess að seqja skóldum fyrir verkum.
Tómas Guðmundsson
Siguijónssonar (1907-8), „Söknuð“ Jó-
hanns Jónssonar (1926), Ijóð eftir Gunnar
Gunnarsson 1913, og t.d. bara sama ár og
Fagra veröld, birtist „Gönguljóð" og „Minn-
ing“ eftir Stein Steinar og „Þýskir jafnaðar-
menn“ eftir Sigurð Einarsson, skömmu síð-
ar „Vér öreigar“ eftir Jóhannes úr Kötlum,
og enn mætti lengi telja (sbr. tv. bók Ey-
steins, bls. 42 o. áfr. og rit mitt Rauðu
pennarnir, bls. 119-122). Þó þekkt skáld
hafi áratugum saman ort töluvert af ljóðum
án ríms, með óreglulegri stuðlun og óreglu-
legri hrynjandi, þá verður ekki vart neinnar
andstöðu við það fyrr en um miðjan_4. ára-
tuginn, en einkum áratug síðar. Ég hefi
reynt að skýra það (í tv. riti mínu, bls.
137) með viðhorfsbreytingu hjá menningar-
hreyfingu kommúnista og nánustu banda-
manna þeirra: „Upphaflega eru liðsmenn
hennar fremstir í fylkingu nýjungamanna,
yrkja sumir kvæði í nýstárlegu formi og
einnig módern Ijóð, með annarlegu mynd-
máli, og án röklegs samhengis. Aðrir rót-
tæklingar fagna slíkum nýjungum, sem
virðast hvergi hafa átt verulegri andstöðu
að mæta. En þeirra gætir lítt eftir 1930,
nema hvað þá ber nokkuð á fijálsu ljóð-
formi með einföldum, röklegum textum.
En eftir miðjan 4. áratug verður æ útbreidd-
ara í röðum róttæklinga að hafna jafnvel
slíkum bókmenntanýjungum, og boða
skáldum að halda sig við hefðina - til þess
að ná til alþýðunnar og orka á hana til
baráttu. Hér sé ég undirrótina að þeirri
miklu andstöðu sem atómskáldin mættu um
miðja 20. öld, forverar þeirra höfðu snúið
við blaðinu. En einnig kemur til aukin þjóð-
ernisstefna - m.a. kommúnista - í seinni
heimsstyijöld og við lýðveldisstofnun og
áframhaldandi hersetu, hefðbundin ljóð
voru helsti vettvangur þjóðernisstefnu, og
því þótti mörgum tilræði við þjóðernið að
hverfa frá þeirri hefð í yrkisefnum, mynd-
máli eða formi.“
Prósaljóð
Guðmundur virðist þá sáttur við friljóð,
a.m.k. ef þau eru ort af svo frægu og virtu
Einar Benediktsson
skáldi sem Tómas Guðmundsson er. En
síðasta vígi Guðmundar í stríðinu gegn
„óljóðum“ er þá að formæla prósaljóðum.
Eini munurinn er þó sá, að þar er textan-
um ekki skipt í línur. Verður vart fundinn
ómerkilegri mælikvarði á bókmenntagildi.
En kannski Guðmundur efi ekki bók-
menntagildið, heldur bara nafngiftina
„ljóð“ um slíka texta. Þá fara þetta nú að
verða helsti fáfengilegar umræður. Ástæð-
an fyrir því að menn kalla texta prósaljóð
er sú, að hann hefur helstu einkenni ljóða,
einkum þó samþjöppun máls, myndrænar
lýsingar, þ.e. svo nákvæmar að þær höfða
til skynjunar lesenda, og oft hnitmiðun.
Ég freistast til að telja hér upp elstu söfn
prósaljóða eftir fræg og virt skáld, ef ske
kynni að það mildaði andstöðu Guðmundar
og fleiri. Við ættum að njóta hins besta
úr allskonar ljóðagerð án þess að segja
skáldum fyrir verkum.
Prósaljóð birtust fyrst á íslensku í þýð-
ingu Gests Pálssonar á textum úr Senilia
Túrgenjefs 1884, einnig birtust prósaljóð
eftir Jóhann Gunnar Sigurðsson, sem lést
1906 („Gull“ og „Við ána“), en einkum
eru þó prósaljóð ort á öðrum áratug aldar-
innar á íslandi, en birtust síðar. Þar má
nefna heila ljóðabók eftir Jón Thoroddsen,
Flugur, sem ort var 1916, birt 1922, aðra
eftir Huldu, Myndir, ort 1918, birt 1924
og „Hel“ eftir Sigurð Nordal, birt 1919,
einnig ljóðabálkinn „Úr djúpinu" eftir Jak-
ob Smára, birt í fyrstu ljóðabók hans,
Kaldavermsl 1920. Ennfremur birtusttvær
prósa- ljóðabækur þýddar eftir indverska
Nóbelsskáldið Tagore 1919 og 1922. Fleira
mætti telja, enda vitnar Halldór Laxness
að prósaljóð hafi verið í tísku á íslandi um
1920. Við ljúkum þessum pistli á fyrsta
frumsamda íslenska prósaljóðinu sem ég
hefi fundið. Það er eftir Einar Benedikts-
son og birtist inni í greininni „Stjörnu-
dýrð“ 1896. Það hefur að vísu ekki fyrir-
sögnina „prósaljóð“ né neitt af því tagi,
og er það e.t.v. skiljanleg varfærni í upp-
hafi bókmenntagreinar. Þessi texti líkist
ljóðum Einars frá sama tíma, t.d. „Undir
stjörnum" (1892) og „Norðurljós", og birt-
ist skömmu eftir það síðarnefnda, á að-
fangadag 1896. Einstakar klausur prósa-
ljóðsins samsvara erindum í þessum kvæð-
um, uppbyggingin er svipuð. 1. klausa text-
ans er einskonar aðfararorð, tengir mann
og himin, einsog í lokin, því hún tekur upp
líkinguna um stjörnur sem augu. Stjörn-
urnar breyta hinsvegar um eðli í 3. klausu.
Þá verða þær demantar og perlur sem
skraut á hafblárri fótsíðri skikkju himins,
sem þannig er persónugerður, talað um
hann sem mannvera væri. Einar notar þá
mynd hvað eftir annað í ljóðum sínum.
En svo verða þessi atriði að annarri mynd;
efst á himni er Vetrarbrautin „einsog sig-
urbogi“, en neðst eru norðurljósin. Einna
mest er lagt í mynd þeirra, bæði í lit og
hreyfingu: Einsog í fyrrnefndum kvæðum
stendur ljóðmælandi hér einn úti um
stjörnubjart kvöld og lýsir umhverfi sínu
myndrænt (2. klausa miðhlutans). Fyrst
lýsir hann sjávarsundum, síðan jörð, hvort-
tveggja blikar bjart, jörðin undir snjó. Ein-
sog hrímklettar gnæfðu við sjóndeildar-
hring í „Norðurljós“, þannig birtast „sæ-
brött, brúnalétt fjallalönd“ hér. Síðan kem-
ur mynd himins, persónugerð (3. klausa).
Lokaklausan er svo ákall til kvöldhimins-
ins, en síðan beinist athyglin aftur niður
á við, að mynd húsþaka og persónugerðra,
herðabreiðra fjalla, loks að ljóðmælanda,
sem lýsir tilfinningum sínum gagntekinn
af „dýrð loftsins“. Einsog í fyrrnefndum
kvæðum er hér lögð áhersla á kyrrðina.
Hún styrkist enn við andstæður innan
þeirrar myndar, húsþökin drúpa, en per-
sónugerð fjöllin rétta sig upp:
Ég hefi horft inn í spegla margra sálna,
og allt, sem fegurst er til afþví, sem bund-
ið er í fjötra duftsins, hef ég séð þar. En:_
hvað eru þó augu dauðlegra manna hjá
stjörnunum, speglum þeirrar sálar, sem
streymir gegnum náttúruna? -
í kvöld er heiðríki og Ijósvakabrautirnar
milli jarðarinnar og uppheims skínandi
bjartar út til ystu merkja. Ég verð að vera
úti, þar sem ekkert felur auglit kveldfeg-
urðarinnar fyrir mér. Lognsundin leggjast
upp að bryggjunum, köld og slétt, eins og'
gljáfægður málmur, en fyrir handan fjörð-
inn hinum megin við snjódrifnar eyjar og
tanga gnæfa sæbrött, brúnalétt fjallalönd
í norðurátt og bregða hvikulum skuggum
á fjarðarbeltin.
Himinninn er klæddur í hafbláa, fótsíða
skikkju, alsáða glitrandi demöntum og Ijó-
sperlum. Yfirhæsta hvolfið er Vetrarbraut-
in dregin eins og sigurbogi, gerður af Ijós-
þoku ósýnilegra sólna, en norðurljósin
þjóta með flogagullslit og eldkvikum gei-
slabrotum í neðstu byggðum loftsins. Blá-
klæddi kvöldhiminn! Hvar skín allt þitt
guðdómlega skraut skærara en hér? Hvar
er himinninn himneskari en á íslandi? -
Nú er helgidagsþögn yfir allri náttúrunni.
Húsþökin drúpa hvít og steinhljóð undiz
þessum straumum af svölu ljósi, en tinda-
há, axlabreið fjöll rétta sig upp í ríki stjarn-
anna. - Og ég, sem þetta skrifa, stend
einn, þar sem ég heyri ekki til mannanna,
og horfi með undrun og orðlausum fögn-
uði á hina voldugu dýrð loftsins, eins og
ég sæi hana nú fyrsta sinni.
£ond&in&
mvAta úrual
af&ígilchri
ténlist
LAUGAVEGUR 26
opið alla daga til kl. 22.
Simi 525 5040
<
I
-y
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 30. ÁGÚST 1997 15