Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.1997, Blaðsíða 8

TIÐARANDI I ALDARLOK, 1. HLUTI
ÖLD KJAFTASTÉTTANNA;
ANDI PÓSTMÓDERNISMANS
EFTIR
KRISTJAN
KRISTJÁNSSON
Tíóarandinn er ekki
lengur runninn und-
an rifjum vísinda-
manna og heim-
spekinga heldur
nýs afls, kjaftastétt-
anna (the chatter-
ing classes") eins
og enskir kalla
þær: þáttastjórn-
enda, félagsvís-
indamanna, list-
rýna, dálkahöf-
unda og menning-
arvita af ýmstu tagi.
Vofa gengur ná ljós-
um logum um list-
og fræðaheima
Vesturlanda: vofa
póstmódemis-
mans...
Það er ekki ófyr-
irsynju að ég hef
þennan greinafiokk með útúrsnún-
ingi úr kunnum upphafsorðum
Kommúnistaávarps Marx og Engels
um „vofu kommúnismans“. Til sanns vegar
má færa að sá andi sem svifið hefur yfir
vötnum vestrænna lista og fræða síðastlið-
inn aldarfjórðung, og oft er kenndur við
póstmódernisma, beri svipmót altækra hug-
myndakerfa á borð við marxisma. Póstmód-
ernisminn er boðaður innan veggja háskóla
af sömu áfergju (og raunar oft af sömu
kennurum!) og marxisminn áður. Jafnhvim-
leið hillufylli af bókum hefur verið helguð
honum og marxismanum aldarfjórðunginn
á undan. Finnast munu dæmi um „stymping-
ar við stigagöt" á samkomum innvígðra,
rétt eins og á sellufundum gömlu marxist-
anna þegar í odda skarst um túlkun fræð-
anna. Póstmódemistar láta sér að auki ekk-
ert mannlegt óviðkomandi; hafa tönn og
tungu á öllum sköpuðum hlutum og beita
til þess nýyrðaforða er gefur sérheitasafni
marxista lítið eftir.
Einhverjir kynnu að telja hæpið að rekja
þennan samanburð lengra þar sem póstmód-
ernisminn hafi að minnsta kosti fráleitt vak-
ið jafnsterkar kenndir, eða höfðað eins sterkt
til fjöldans, og herhvöt marxista áður. Aðr-
ir myndu hins vegar benda á að því meiri
ófagnaður sé af póstmódernismanum sem
áhrif hans á hugarheim fólks séu fjarvirk-
ari og lævíslegri en marxismans. Svo mikið
er víst að lítil skipuleg umræða hefur átt
sér stað hér á landi um hugmyndafræði
póstmódernismans. Hennar hefur gætt
nokkuð í ritdómum tímarita á borð við Skírni
og Tímarit Máls og menningar; en greinar
um póstmódemísk þemu eða hugsuði eru
teljandi á fingrum tveggja handa og nánast
enginn borið við að ljá íslenskum lesendum
yfirlit um „heimspeki" þessa.1 Sé það rétt
að póstmódernisminn hafi öðrum stefnum
fremur mótað tíðarandann á ofanverðri 20.
öld er hér brestur sem rík ástæða er til að
beija í. Slíkt er hlutverk greinaflokks þessa
sem birtast mun í Lesbók Morgunblaðsins
næstu tíu vikurnar.
Hvað í ósköpunum er þá póstmódernismi
(hér eftir, til flýtisauka, ,,pm-ismi“)? Veltum
fyrir okkur formi áður en við hugum að
inntaki og skiljum spurninguna fyrst svo
hvers konar fyrirbæri pm-isminn sé. Ég hef
þegar talað um hann á víxl, fremur gáleysis-
lega, sem hugmyndafræði, stefnu og „heim-
speki“ (innan gæsalappa!). Bókasafnsfræð-
ingum er, að sögn, mikill vandi á höndum
að flokka verk eins af frumkvöðlum pm-
ismans, Michels Foucault; þeir vita ekki
hvort þau eiga að falla undir heimspeki,
sögu, félagsfræði, stjórnmálafræði eða sál-
fræði! Ef við spyrjum svo aukinheldur að
því hvað Kringlan í Reykjavík, söngkonan
Madonna, skáldið Gyrðir Élíasson, fjölrása-
sjónvarp og þjóðernishyggja eigi sameigin-
legt - og svarið er pm-ismi - þá sjáum við
hversu viðsjált er að skilgreina isma þenn-
an. í nauðvörn ætla ég að leggja til að kalla
pm-ismann menningarheimspeki (í mjög
víðri merkingu) eða hugsunarhátt. Hann
hefur skapað umræðuhefð er mótar alla sýn
þátttakendanna á menningu, listir og fræði,
ekki hvað síst húmanísk fræði og félagsvís-
indi. Hann litar viðhorfm til þess hvað sé
merkileg og ómerkileg list, hvað felist í
baráttu fyrir kvenfrelsi og réttindum minni-
hlutahópa, hvaða duldum tilgangi helstu
stofnanir samfélagsins þjóni, hvað og hvern-
ig eigi að kenna börnum í skólum og svo
framvegis. Ekkert sleppur í gegnum nálar-
auga pm-ismans án þess að laga sig að
útlínum hans.
Að því leyti til er þó villandi að tala um
pm-ismann sem heimspeki (jafnvel með forl-
iðnum „menningar-") að það svið húm-
anískra fræða sem hann hefur einna helst
látið ósnortið er einmitt hefðbundin bresk-
bandarísk heimspeki. Lesendur geta flett í
gegnum marga nýlega árganga af heldri
tímaritum í heimspeki á borð við Phiiosop-
hical Review, Ethics eða American Philosop-
hical Quarterly án þess að rekast nokkurs
staðar á orðið „pm-ismi“, nema þá í bóka-
fregnum, og samviskusamir heimspekinem-
ar í Bretlandi eða á íslandi geta komist langt
í námi sínu án þess að heyra á það minnst.
Nemandi í list- eða bókmenntafræði hefur
hins vegar ekki setið lengi á skólabekk áður
en hann hefur fengið vel útilátið af pm-
ismanum og frænku hans, afbyggingu („dec-
onstruction“).
Þessi staðreynd tengist athyglisverðri
breytingu sem átt hefur sér stað á 20. öld
á forsendum hugmyndasögu. Sá sem kennt
hefur slík fræði í skóla, eins og greinarhöf-
undur, áttar sig fljótlega á því í hverju gald-
ur þeirra liggur: Maður kynnir helstu nýj-
ungar á sviði heimsmyndar og heimspeki á
hverjum tíma og rekur síðan hvernig þær
endurspeglast á öðrum mannlífs- og fræða-
sviðum (í bókmenntum, listum, menntamál-
um og svo framvegis) áratugina og aldirnar
á eftir. Hefðbundin hugmyndasaga er þvi
lítið annað en saga vísinda og heimspeki
og þess hvernig framþróun þeirra orkaði,
hratt eða hægt, á tíðarandann. Gott dæmi
um slíkan tíðaranda er „upplýsingin" á 18.
öld: hugsunarháttur er líta má á sem endur-
speglun breyttrar heimsmyndar í kjölfar
vísindabyltingar og nýrrar heimspekilegrar
þekkingarfræði.
Sem betur fer enda flestar hugmynda-
sögubækur á öndverðri 20. öld, ef ekki fyrr,
og þá með þeim rökum að sá lýsi ekki fjall-
inu réttast sem standi við rætur þess; þörf
sé meiri fjarsýni. „Sem betur fer“, segi ég,
því þegar kemur að samtíma okkur gengi
fyrrnefndur galdur hugmyndasögukennsl-
unnar ekki upp. Tíðarandinn er ekki lengur
runninn undan rifjum vísindamanna og
heimspekinga heldur nýs afls, kjaftastétt-
anna („the chattering classes“), eins og
enskir kalla þær: þáttastjórnenda, félagsvís-
indamanna, listrýna, dálkahöfunda og
menningarvita af ýmsu tagi er móta fjölmið-
laumræðuna. Sé 20. öldin öld einhvers ann-
ars en tveggja heimsstyrjalda, útrýming-
arbúða og Gúlags þá er hún öld fjölmiðla-
og upplýsingabyltingar og kjaftastéttanna
sem þessi bylting hefur getið af sér.
Kjaftastéttirnar hafa, eins og allur al-
menningur, nauman skilning á starfi raun-
vísindamanna; telja þá sinna nærsýnu smá-
sjárglápi á tilraunastofum sínum er komi
daglegu amstri lítið við og enginn hafi hug
á að fræðast um í fjölmiðlum. Á sama tíma
hefur hefðbundin heimspeki að mestu hætt
að sinna þeirri þörf að ljá fólki altæka lífs-
skoðun: andlega líftaug er geti komið í stað
hnignandi trúarbragða. Þess í stað glíma
heimspekingar við sértæk og tæknileg
vandamál á sviði máls og merkingar eða
þá nærtæk úrlausnarefni í hagnýttri sið-
fræði, um réttmæti fóstureyðinga, líknar-
dráps og þar fram efir götum. Almenningur
þráir hins vegar, eins og Gangleri í Gylfag-
inningu forðum, svör við spurningum á borð
við „hvað var upphaf eða hversu hófst eða
hvað var áður?“ og hver er merkingin með
lífi okkar hér á jörðinni? Kjaftastéttirnar
hafa tekið að sér það hlutverk að fylla þetta
skjaldarskarð. Ein afurð þeirrar viðleitni er
hin nýja háskólagrein menningarfræði („cult-
ural studies“), sem nú er í mikilli tísku við
bandaríska háskóla, þar sem þjóðfélagsrýn-
ar og menningarvitar stikla á ólíkustu fræði-
greinum í leit að heildarskilningi. Pm-isminn
er önnur og skyld afurð sömu viðleitni.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. SEPTEMBER 1997