Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.1997, Síða 9

Virðulegir vísindamenn og heimspekingar
kunna að draga dár að póstunum („the posti-
es“), er þeir kalla svo, og frumstæðri heim-
speki þeirra - líkja þeim jafnvel við flórkýr
er sletti halanum án hugdreifingar í allar
áttir - en það breytir ekki þeirri staðreynd
að hreyfiafl tíðarandans hefur nú að mestu
færst í hendur hinna síðarnefndu. Hér hafa
því orðið svipuð endaskipti og í kvæðinu um
smalann sem hugsaði um guðsorð úti í haga
en sauðfé þegar hann kom í kirkju: Kjafta-
stéttimar hugsa um heimspeki „úti í haga“
á meðan heimspekingamir leysa hversdags-
leg Hfsvandamál við ölturu sín.
Ekki má skilja orð mín svo að helsta
hugarfóstur kjaftastéttanna, pm-isminn, sé
öldungis utangátta við allar viðteknar heim-
spekihefðir. Hann sækir töluvert, bæði að
formi og efni, til meginlandshefðarinnar í
heimspeki: til hugmynda Heideggers um
rótfestu mannsins í nánasta umhverfi sínu
og afneitunar Sartres á manneðlinu, svo að
dæmi séu tekin. Þá hafa pm-istar einnig
borið gogginn í hina „analýtísku“ bresk-
bandarísku heimspekihefð og vitna, eftir
þörfum, í kenningar Wittgensteins um fé-
lagslegt eðli tungumálsins (málið sem „leik“
er krefjist fleiri en eins leikanda), hugmynd-
ir Kuhns um ósammælanleik vísindalegra
hugtaka, og þar með ósambærileik heims-
mynda, og nýlega endurreisn Rortys á amer-
ískri starfhyggju (,,pragmatisma“). En þótt
lesandinn viti sáralítið eða ekkert um þessar
kenningar er bættur skaðinn; pm- istar eru
yfírleitt ekki nema kjölfróðir um þær heldur
og hafa þau not af þeim sem þeir helst kjósa.
„Fræðileg nákvæmni" eða „trúnaður við
texta annarra" eru enda, eins og við sjáum
síðar, háðsyrði í munni þeirra.
Ég spurði í öndverðu máli hver þessi
pm-ismi væri en hef enn ekki nálgast inntak
hans undir lok fyrstu greinar! Ég á mér það
eitt til afbötunar að álíka flókið er að gægj-
ast í gaupnir pm-ista og að svara spurning-
unni hvað sé íslensk menning. Ef ókunnug-
ur spyrði að hinu síðara yrði okkur sjálfsagt
fyrst fyrir að byija á landnáminu: því hvað-
an við komum og hvaða arfleifð við bárum
með okkur. Á sama hátt ætla ég, í annarri
grein, að segja ögn frá módernismanum,
undanfara pm-ismans. Þriðja greinin fjallar
um nokkra frumheija og forsprakka pm-
ismans, en það er ekki fyrr en í fjórðu grein
sem ég reyni að draga saman helstu ein-
kenni hins nýja hugsunarháttar. Fimmta til
áttunda grein lýsa nokkrum sviðum þar sem
pm-istar hafa skvett úr skinnsokk sínum
og hvaða áhrif sú vökvun hefur haft. Ég
fylgi þar eftir breyttum hugmyndum um
listir, klám, kvennabaráttu og menntun á
ofanverðri 20. öld, svo að dæmi séu nefnd.
Orðalag mitt hér að framan kann þegar að
hafa vakið það hugboð hjá lesandanum að
ég sé ekki sérstakur aðdáandi pm-ismans.
Það stendur heima. Ég reyni hins vegar að
standast freistinguna að ófrægja hann í
hveiju orði þar til í síðustu tveimur greinun-
um er ég brýni kutana og fjalla, í níundu
grein, um þverstæður pm- ismans og í hinni
tíundu og síðustu um pm-isma sem hnignun-
arheimspeki í aldarlok.
Rétt er að taka það fram strax að dæmi
sem ég tek verða iðulega sótt í listheima
pm-ismans. Því valda bæði persónulegar og
sögulegar ástæður. Hin persónulega er að
eiginkona mín, Chia-jung Nóra Tsai, er list-
fræðingur og að án þindarlausra rökræðna
við hana og alls lesefnisins sem hún skák-
aði að mér hefði þessi greinaflokkur aldrei
orðið til.* Sögulega ástæðan er sú að pm-
isminn kviknaði upphaflega þegar reykinn
frá kaffihúsum Parísarborgar lagði til list-
húsa New York og samlagaðist andblænum
þar.3 Þótt nú verði ekki þverfótað fyrir
pm-isma heldur í heimum bókmennta og
mannvísinda - og jafnvel guðfræði - þá er
myndlistin enn klakstöð hans og hann hefur
óvíða gert meira skurk. Margir kjaftgleið-
ustu „heimspekingar" pm-ismans eru þann-
ig listfræðingar og listspírur. Það er ekki
laust við að maður óski þess stundum að
þeir hefðu haldið sig við strigann.
Tilvísanir:
1 Eina undantekningin þar, mér vitanlega, er grein
Ástráðs Eysteinssonar, „Hvað er póstmðdernismi?",
Tímarit Máls og menningar, 49 (1988). En margt hef-
ur skipast ( Haukadal póstmódernismans sfðan hún var
skrifuð.
2 Auk hennar þakka ég þeim Atla Harðarsyni, Guð-
mundi Ármann, Guðmundi Heiðari Frímannssyni, Har-
aldi Bessasyni, Helga Vilberg og Stefáni Jónssyni sem
lásu greinaflokkinn yfir og gáfu mér holl ráð.
3 Sjá t.d. Harvey, D., The Condition of Postmodernity:
An Enquiry into the Origins of Cultural Change (Ox-
ford: BÍackwell, 1990), bls. 7.
Höfundur er doktor í heimspeki og dósent við
Hóskólann ó Akureyri.
ERLENDAR
BÆKUR
FEMIN-
ISMINN
Christopher Lasch: Women and the
Common Life - Love, Marriage, and
Femenism. Edited by Elisabeth Lasch-
Quinn. W.W. Noerton & Company 1997.
KONUR og opinberi geirinn - Um-
fjöllunarefni frá því á síðari hluta
19. aldar og þó einkum á síðari
hluta þeirrar tuttugustu. Christop-
her Lasch lést 1994 og hafði skrifað um tug
bóka, þar sem hann gagnrýndi margvíslegar
stefnur og samfélagslegar tilhneigingar,
sem hann taldi rýra persónulegt sjálfræði
og sljóvga ábyrgð einstaklingsins. Bækur
hans vöktu mikla athygli og komu illa við
þá sem sættu sig við magnafslátt menn-
skrar menningarviðleitni. Honum var vel
lagið að rýna þau einkenni nútíma hópeflis
í menningar- og siðferðisumræðunni sem
rugluðu saman andstæðunum. „Culture of
Narcissism" 1979 og „Revolt of the Elites"
1995 eru meðal þeirra bóka þar sem hann
dregur upp sjálfunina, idiotíska sérfræðin-
gatrú og sýndarmennsku hálfmenntaðra
bullukolla á sviði hugvísinda og prósentulík-
ön félagsfræðinga.
Margir voru og eru sammála Lasch en
mörgum þótti nóg um gagnrýni hans og
töluðu um svartsýni í því sambandi.
Þessi bók um „feminismann" er unnin
úr handritum Laschs af dóttur hans. Hann
er að vanda ómyrkur í máli og greinarnar
eru „ekta Lasch“. Hér er grunntónninn í
öllum verkum hans, krafan um að hlýta
þeim siðferðiskröfum, sem gefa lífi hvers
einstaklings gildi og öðlast með því sátt við
sjálfan sig, finna fyrir nauðsyn með eigin lífi.
Lasch er enginn talsmaður „feminis-
mans“, en hann leitast við að skilja ástæð-
urnar fyrir jafnvel fáránlegustu staðhæfing-
um feminismans og rekur kenningakerfið
til þeirra breytinga sem verða þegar í ýms-
um ríkjum Vesturlanda með stóraukinni
framleiðslu í kjölfar iðnvæðingarinnar og
þeirra breytinga sem verða i samfélaginu -
hierarki versus demokratí. Hann telur að
völd kvenna á fyrri öld hafi verið jafnvel
meiri en á dögum lýðfrelsis, „sú hönd sem
hrærði vögguna stjórnaði heiminum" - Will-
iam Ross Wallace, 1881.
Óánægja konunnar með rýrnandi hlutverk
sem bústýra og uppalandi vegna breyttra
heimilishátta neyðir hana til þess að gerast
einhverskonar - „karlynju“. Samkeppni
kynjanna kemst á dagskrá og í hvössustu
grein þessarar bókar er „Gilligan’s Island"
- en Gilligan er með áhrifamestu feminist-
um og telur að konur séu í rauninni allt
annar kynflokkur en karlmenn, því gildi
aðrar siðferðisreglur í heimi kvenna en karla
og gildin séu kynlæg, sbr. hin mjúku gildi
etc.
Með því að tengja „kvennabaráttuna“
pólitískri baráttu hrynur rökfræðileg for-
senda „feminismans" fyrir tilveru kvenna
sem annar kynflokkur.
Lasch telur að konur og karlar séu á
sama pólitíska farinu - fleyinu. Aðskilnaður
kynjanna pólitískt sé þvi rugl eitt. V arðandi
hin mjúku gildi, má spyija hvort það hafi
sýnt sig að kvenlæknar og hjúkrunarkonur
séu meðvitaðri um hin „mjúku gildi“ en
karllæknar og hjúkrunarmenn?
Greinar Laschs eru miðaðar við banda-
rískar aðstæður og nútíma bandarískt sam-
félag. Niðurstaða hans er sú að bæði karlar
og konur hafi gefið upp hina sjálfsögðu
kröfu að vera „myndugur" í samfélaginu í
hendur sérfræðinga, sérhæfðra starfskrafta
og ríkisvaldsins. Að karlar og konur hafi
sameinast í kapphlaupi inn í „tóma lífið“
innantómt líf markaðstorgsins og starfí nú
sem þæg og tamin vinnudýr „framfarasinn-
aðs upplýsingasamfélags“.
Þessa greinar Laschs eru hittnar og ágæt-
ar hugvekjur um það, hvað konur og menn
og eru orðnar fjarlægar og fjarlægir eigin
sjálfsvitund.
SIGURLAUGUR BRYNLEIFSSON
LJÓDRÝNI VIII
GYRÐIR ELÍASSON
HEIMSÓKN
Liðlangan veturinn kemur
nóttin yfir fjallið
og mætir græna lampanum
í glugganum
á græna húsinu
Og nóttin leggst að
lampanum og vill hafa
þetta daufa ljós, en
Ijósið þiggur glætu
frá stjörnum og
tungli
Það liggur gagnsær
þráður milli lampans
og himintungla, og
Ijósið slokknar
ekki
Fyrir innan gluggann
sjást tveir skuggar,
annar stór, hinn minni
- og lýsast hægt
Með þessu Ijóði hefst nýjasta bók Gyrðis Elíassonar (f. 1961),
Indíánasumar, sem kom út um síðustu jól. Ljóðið lætur í
sjálfu sér ekki mikið yfir sér. Það er opið og auðskiljan-
legt. Hefðbundin andstæðuhugsun er burðarvirki þess.
Stíllinn er einfaldur, hversdagslegur og eins og hann vilji láta allt uppi
í sem fæstum og berustum orðum. En þrátt fyrir viðhafnarleysið er
eins og það sé ekki hægt að láta þar við sitja. Óviss um ávinninginn
ákveð ég að rýna nánar í þessi yfirlætislausu orð.
Ljóðið stendur fyllilega fyrir sínu sem vetrarstemning, sem mynd
af ásókn hins langa og deyðandi vetrar sem engu vill þyrma en hefur
þó ekki betur við hið græðandi ljós, glætuna frá græna lampanum.
En þetta ljóð fjallar einnig um skáldskap Gyrðis, um ljóðin og eigind-
ir þeirra, um hina aðskiljanlegu þætti þeirra, sköpun þeirra.
Andstæðutvenndirnar ljós og myrkur, inni og úti, hátt og lágt eru
veltiásar ljóðsins og mynda merkingarmiðju þess. Þarna skerastþví
kunnugleg þemu úr verkum Gyrðis; húsið, glugginn eða glerið, himin-
tunglin og auðvitað skáldið sjálft sem hér á sér raunar fylginaut.
í fyrsta erindinu er okkur sagt frá innrás vetrarnæturinnar í hús
skáldsins. Þar mætir hún veikri mótstöðu græna lampans sem þó
lætur ekki bugast enda þiggur hann hjálp frá stjörnum og tungli.
Ljósið slokknar ekki og kastar tveimur misstórum skuggum á vegg
sem lýsast hægt.
Hér er ekki aðeins veturinn í heimsókn. Skáldið býður lesandanum
inn til sín og skuggar þeirra sjást fyrir innan gluggann; skuggi skálds-
ins stærri, eða öfugt, allt eftir því hvernig á það er litið. En báðir eru
þátttakendur í þessum leik á sviði ljóðsins. Og um síðir mun allt verða
ljóst, ljóðið ljúkast upp á gátt.
Lesandinn er leiddur beint inn í miðja atburðarásina, inn í átökin
sem skáldið á sífellt í, átökin á milli hins skapandi afls ljóssins og
doða myrkursins. Ljósið er hefðbundið tákn sköpunar. Og himintungl-
in sömuleiðis; þau eru vonir og birta, draumar og ímyndunarafl, þau
eru heimkynni skáldsins eins og segir í síðasta ljóði bókarinnar. Skáld-
ið leitar upp þótt það sé óhjákvæmilega bundið jörðinni.
Eins og áður sagði er þetta fyrsta ljóð bókarinnar Indíánasumar
og sem slíkt leiðir það okkur lesendur inn í bókina, býður okkur í
heimsókn að skoða þann ljóðheim sem Gyrðir býr í. Það býður okkur
í heimsókn í hús skáldsins þar sem við sjáum það beijast við helsta
fjanda sinn, myrkrið. Þessi átök eru eins og leiðarstef í bókinni og
iðulega hefur birtan betur eins og best er lýst í Ijóðinu Togstreita.
Græni lampinn er þar aftur bjargvættur þegar nóttin „með sína þöndu
vængi“ ætlar að teygja sig inn um glugga skáldsins og hrifsa það til
sín „og draga inn í húsið bak / við stjörnumar þar sem / logar á
svörtu lömpunum / sem ósa stöðugt." En skáldið streitist á móti með
lampann græna að vopni og „birtan fellur á næturhúsið / svo það
sundrast / einsog strákofí í vindsveip.“
Þröstur Helgason
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. SEPTEMBER 1997 9