Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.1997, Síða 10

GAMLA kaupfélagshúsið
á Hofsósi var byggt 1910
undir brattri brekku við
fjörusandinn. Það var
orðið æði lúið eftir 85
ár, neglt hafði verið
fyrir gluggana og húsið
minnti á blindan öld-
ung. Það hefði grotnað
niður ef nýtt hlutverk hefði ekki fundizt. En
einmitt það gerðist og þar með gekk „Húsið
á sandinum" í endurnýjun lífdaganna svo það
getur nú talizt staðarprýði á Hofsósi. Vest-
urfarasetrið, ein nýjasta menningarstofnun
landsins, hefur fengið inni í húsinu og til
þess að svo mætti verða hefur húsið verið
endurgert og jafnframt stækkað. Enda þótt
verkið hæfist ekki fyrr en 1995 hefur þarna
verið komið upp merkri og athyglisverðri sýn-
ingu sem síðar verður komið að.
Flótti frá haróindum og fátækt
Amerikuferðirnar, flótti íslendinga frá harð-
indum og örbirgð hófust um 1855, náðu há-
marki á árunum 1870-1890, en komið var fram
yfir 1910 þegar draga fór úr vesturferðum.
Eitthvað er á reiki um þann fjölda sem fór,
en áætlað er að 16 þúsund séu nærri lagi. Það
er stór hópur í ljósi þess að þegar tímabili
vesturferða lauk 1914, var mannfjöldi á ís-
landi aðeins 88.076. Hámarki náðu þessir
fóiksflutningar árið 1887; þá fóru tæplega 2
þúsund manns. Eftirtektarvert er að fáir
Strandamenn fluttust til Vesturheims, alls 171
maður, og hefur þó að líkindum ekki verið
mjög búsældarlegt í Strandasýslu á þessum
hafísa- og harðindaárum. Þrátt fyrir gífurlega
landeyðingu af völdum uppblásturs í Rangár-
þingi voru Rangæingar einnig tregir til að
taka sig upp; fæstir fóru þaðan, eða 116
manns. Flestir voru hinsvegar úr Múlasýslum,
alls 2.738 útflytjendur og hefur það m.a. verið
rakið til afleiðinga af Öskjugosinu 1875.
Vesturfaraskrá 1870-1914, sem Júníus H.
Kristinsson tók saman, er ein bezta heimild
sem völ er á um íslenzka vesturfara. Þar eru
saman komnar upplýsingar um 14.268 manns.
Rakið er eftir sýslum, hreppum og bæjum
hveijir fóru. Þar er fararárið tilgreint, þjóðfé-
lagsstaða þar sem titlar eins og tökubarn,
húsmaður, vinnukona, próventukona og vinnu-
maður koma oft fyrir. Frá einstaka bæjum eru
ótrúlega stórir hópar og venjulega er bóndinn
talinn fyrstur og svo kona hans. Það sker í
augu hvað hægt hefur verið að losna við marga
niðursetninga þarna.
Fólksflóttinn vestur hefur verið ægileg blóð-
taka. Afstaða almennings á þessum tíma, sem
og yfirvalda, var mótsagnakennd. Sumir litu
á þessa búferlaflutninga sem svik við ættjörð-
ina, og enginn hefur útmálað það betur en
Guðmundur Friðjónsson bóndi og skáld á Sandi
í Aðaldal í ljóðabréfi til vinar sins, sem sem
hugðist skipa sér í raðir vesturfara. Þar yrkir
hann m.a. svo:
Ertu á förum, elsku vinur!
út í heiminn, vestur í bláinn?
Á að fara í ólgusjáinn
ættar vorrar meginhlynur?
Finnst þér ekkert vera að vinna,
vegur enginn heima’ á Fróni,-
allt frá jökli út að lóni
ekkert viðnám krafta þinna?
Ætlarðu að fara út í bláinn,
yfirgefa litla bæinn,
eignum þínum út á glæinn
öllum kasta og fram á sjáinn?
Ætlarðu að glata ánum þínum,
afbragðshesti, tryggum vini,
þínu góða kúakyni,
kasta í enskinn börnum þínum?
Aðrir fögnuðu því að losna við heilu fjöl-
skyldurnar, sem voru að flosna upp í fátækt-
inni og fyrirsjáanlegt að yrðu sveitarbyrði.
Blaðið Þjóðóifur birti grein þar sem haft var
eftir ónefndum sýslunefndarmanni, að þessi
útflutningur á fólki væri hið mesta happ, bæði
fyrir yfirvöld og ómaga. Máli sínu til stuðnings
sagði maðurinn söguna af Sveini nokkrum, sem
hafði farið til Vesturheims með konu og barna-
hóp:
„Það hefur samt rætst furðu vel úr fyrir
honum, því þegar hann var nýkominn vestur,
VESTURFARASETRIÐ á Hofsósi á fögrum sumardegi. Ný viðbygging við gamla kaupfélagshúsið er næst
Myndin er birt með góðfúslegu leyfi Ijósmyndarans, Mats Wibe Lund.
EFTIR GÍSLA SIGURÐSSON
Til þessa hefur því verió sýnt full mikió tómlæti aó
hluti þjóðarinnar yfirgaf landið og flutti vestur um
haf um og fyrir síóustu aldamót. Nú er loks verið
aó bæta úr því með því að gamla kaupfélagshúsió
ó Hofsósi hefur verið gert upp og stækkað og hýsir
nú vesturfarasetur sem er athyglisverð
menningarstofnun.
dóu 3 yngstu börnin, elsti krakkinn vinnur
fyrir mat, og hjónin geta vel forsorgað hin,
sem eptir eru. Ætli að hann hefði komist svona
vel af hjerna?“
Ekki þótti Þjóðólfi þessi málflutningur sýslu-
nefndarmannsins til fyrirmyndar og var skorað
á umboðsmenn að grennslast fyrir um barna-
dauða meðal útflytjenda:
„Jeg vil alvarlega víkja máli mínu til hrepps-
nefndarmanna, sem best ganga fram í því, að
senda öreiga barnamenn til Ameríku og spyrja
þá, hvort þeir óttist ekki, að yfir þá komi bfóð
þessara smælingja, sem verða að láta lífið af
því að þeir sendu þá vestur um haf til þess
að hafa þá frá augunum..."
Aðdraganda þess að haldið var út í óvissuna
með tvær hendur tómar, svo og flutningunum
á þessu fólki vestur og lífsbaráttunni þar er
afar vel lýst í vesturfarasögu Böðvars Guð-
mundssonar, Hýbýli vindanna og Lífsins tré.
Með þessum bókum höfum við fengið þá við-
bót við íslandssögu 19. aldar, sem aðeins var
ymprað á áður.
Innsti kjarni málsins er vitaskuld sá, að vist-
arbandið illræmda, sem lögbundið var með
Piningsdómi 1495, var búið að standa í nær
fjórar aldir og tryggði bændum ódýrt vinnu-
afl. Hér var í rauninni um að ræða dulbúið
þrælahald. Stór hluti þess flölda sem flutti
vestur átti enga von um sjálfstæða tilveru eða
mannsæmandi kjör á íslandi og harðindin sem
náðu hámarki eftir 1880, hertu enn þann hnút.
Jarðnæði í sveitum var ekki á lausu og gegn
þéttbýlismyndun við sjávarsíðuna var rækilega
unnið.
Margar ástæður hafa ugglaust orðið til þess
að fólk tók svo örlagaríka ákvörðun að flytja
til Vesturheims. Sumar frásagnir benda til
þess að fátækt eða beinlínis neyð hafi verið
megin ástæðan, en einhveijir hafa trúlega far-
ið af ævintýraþrá. Sameiginlegt var þessu fólki
að hafa lítið eða alls ekkert lært í ensku þeg-
ar haldið var af stað og fremur en að aðlag-
ast kanadískum háttum og siðum, lögðu flest-
ir ofurkapp á að vera áfram Islendingar í nýja
landinu: Nýja íslandi. Vestur-íslendingar eins
og þeir hafa verið nefndir síðan, hafa ræktað
tengslin við uppruna sinn á íslandi svo aðdáun-
arvert er og ótrúlega margir hafa farið í píla-
grímsferðir til gamla landsins og tala jafnvel
VALGEIR Þorvaldsson bóndi á Vatni, sem se
Húsið, svo og mörg önnur hús á Hofsósi,
myndinni er Vigdís Esradóttir s
íslenzku. Það er hinsvegar að renna upp fyrir
okkur núna og á því hefur forseti Islands,
Ólafur Ragnar Grímsson, vakið athygli í Amer-
íkuferð sinni, að við höfum sýnt frændum
okkar vestra of mikið tómlæti. Má nú gera ráð
fyrir að komið verið á auknum tengslum.
Amerikubréf og Ijósmyndir
Reynt var eftir mætti að halda sambandi
við fóstuijörðina. Tengslum við vini og ætt-
ingja á íslandi var löngum haldið með bréfa-
skriftum, Ameríkubréfunum. Ameríkubréfin
voru sá gluggi, sem gaf útsýni og hugmyndir
um líf íslenzku landnemanna í þessu fjarlæga
landi. Jafnframt voru íslandsbréfin kærkomin
vestra og með þessum bréfasamböndum hélt
VESTURFARASEl
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. SEPTEMBER 1997