Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.1997, Blaðsíða 5

málaralist sem ljóðlist, hlaut að vera „af-
strakt". Málarinn átti ekki að þykjast vera
myndhöggvari, sem léki sér með efnivið í
þrívíðu rúmi, heldur sættast við eðli miðils
síns: flatan, tvívíðan myndflöt. Allir mynd-
listarmenn sem einhver veigur var í (Pic-
asso, Braque, Mondrian, Miró, Kandinsky,
Pollock og svo framvegis) höfðu glímt við
form, ekki efni: við rými, fleti og liti. Þeir
reyndu ekki að skapa sýndarveruleik á mynd-
fletinum sem áhorfandinn þættist geta geng-
ið inn í heldur einungis horft á. Sjálfsgagn-
rýnin þýddi svo að listamaðurinn sýndi engu
trúnað nema lögmálum eigin listar: fullkomn-
un tjámiðils síns. Síst af öllu léti hann bendla
sig við lágþróaða raunsæislist og listlíki
(„kitsch"): hina viðurstyggilegu dúsu sem
borgarastéttin styngi upp í almenning til að
viðhalda firringu hans.7
Öll þessi formdýrkun gekk að sjálfsögðu
í berhögg við pólitísku línuna frá Moskvu
sem hampaði sósíalísku raunsæi og fyrirleit
það „formdekur", þá „borgaralegu úrskynj-
unaríist" afstrakt-mynda og atómljóða sem
Greenberg dáði hvað mest. Sú staðreynd er
harla grátbrosleg fyrir þá sök að Greenberg
leit á sig sem einn helsta framvörð sósíalí-
skra hugsjóna og módemismann sem milli-
bilsástand: Listamennirnir áttu að skapa
heilög vé, vinjar í eyðimörk kapítalismans,
þar sem almenningur gæti laugað hendur
sínar í sótthreinsuðum lindum fram að til-
komu þúsundáraríkisins! Greenberg fylgdi
þarna fordæmi Trotskys sem hafði í riti sínu
Bókmenntir og bylting (þýddu á ensku árið
1925) og síðar í Stefnuskrá sjálfstæðrar
byltingarlistar, sem hann samdi ásamt súr-
realistanum André Breton árið 1938, skorið
upp herör gegn hinni opinberu stalínsku list-
stefnu. Róttækni í pólitík og módernísk list
áttu þannig, að dómi Trotskys og Green-
bergs, að loða saman sem lyppur tvær - er
skýrir meðal annars róttækni íslenskra
„framúrstefnulistamanna“ á þessum tíma.
Hrun módernismans bar mun bráðar að
en tilkomu hans. Hann hóf að riða til falls
í upphafi sjöunda áratugarins og varð að
gjalti fyrir lok hans. Ýmiss konar þversagn-
ir höfðu löngum þjakað módernista: bylting-
arhvöt og borgarahugsjónir, afstæðishyggja
(um mannlega þekkingu) og algildishyggja
(um hinn sanna veruleik sem unnt væri að
höndla á endanum), einangrunarhyggja og
alþjóðrækni. Það sem reið þó baggamuninn
var að listræna byltingarstefnan, framúr-
stefnulistin, át ekki aðeins börnin sín heldur
sjálfa sig; módernistarnir urðu fórnarlömb
eigin velgengni. Öll listbrögðin og uppátækin
urðu ekki annað en vanaþauf; þrábrigslin á
hendur yfirstéttunum að músatísti; og í stað
þess að „klessumálverkin" hneyksluðu borg-
arana þá kepptust þeir nú við prýða setustof-
ur sínar með þeim. Hafi módernisminn ein-
hvern tímann borið í sér siðlegan hneykslun-
armátt og þekkingarlegan fijómátt þá var
sá máttur þegar þorrinn í kringum 1960.
Pm-isminn reis upp af rústum módernis-
mans; enn á ný sem þekkingarfræði og
menningarheimspeki fremur en liststefna í
þröngum skilningi. Þar sem pm-istar viður-
kenna ekki aðra heimspeki fyrir sína daga
á 20. öld en móderníska þá líta þeir svo á
að með fjörbrotum módernismans hafi end-
anlega verið höggvið á þráðinn við hugsjón-
ir upplýsingarinnar: húmanisminn sé dauður
og eftir standi heimur rúinn þeirri merkingu
sem léð hefur mannlífinu samfelldni og til-
gang frá upplýsingaröld. í stystu máli sagt
er pm-isminn því nýr „módernismi", ný grein-
ing á nútímanum, en án þeirra vona og
drauma sem gerðu gömlu módernistunum
lífið bærilegt.
Tilvisanir:
1 „Svar við spurningunni: Hvað er upplýsing?“ (þýð.
Elna Katrín Jónsdóttir og Anna Þorsteinsdóttir), Skírn-
ir, 167 (haust 1993), bls. 379.
2 Sjá ritgerð mína, „Að kasta ekki mannshamnum:
Um heimspekina ! Ijóðum Stephans G. Stephanssonar",
Tímarit Máls og menningar, 56 (1995).
3 Þessa misskilnings gætir t.d. mjög i bók Foucaults,
M., The Order of Things: An Archeology of the Human
Sciences (New York: Pantheon Books, 1970). Sjá einn-
ig Magnús Diðrik Baldursson, „Samtíminn hugtekinn:
Formáli að ritgerðum Immanuels Kant, Michels Fouc-
ault og Júrgens Habermas um upplýsinguna“, Skírnir,
167 (haust 1993), bls. 366-367.
4 Danto, A., The State of the Art (New York:
Prentice-Hall, 1987), bls. 217.
5 Sjá ritgerð mína, „Höfuðbólið draumsins riki: Um
heimspeki súrrealista og stormasama fjandvináttu
þeirra við marxista á fyrri hluta aldarinnar“, Lesbók
Morgunblaðsins, 24. aprít (1993).
6 Dæmið er þegið frá Ferry, L., Homo Aestheticus:
The Invention of Taste in the Democratic Age
(Chicago/London: University of Chicago Press, 1993),
bls. 198-99.
7 Sjá ritgerðir Greenbergs, „Avant-Garde and Kitsch",
Partisan Review, 6 (1939); „Towards a Newer Laoco-
on“, Partisan Review, 7 (1940) og „Modernist Paint-
ing“, Art and Literature, 4 (1965).
Höfundurinn er doktor i heimspeki og dósent
við Hóskólonn ó Akureyri.
ÚR FILMÍU Í FJALAKÖTTINN - 3. HLUTI
ÚR PADRE Padrone; Fjalakötturinnn sýndi myndir ítölsku kvikmyndabræðranna Paolo og Vittorio Taviani.
KLÚBBARNIR VORU
UPPELDISSTOFNANIR
EFTIR ARNALD INDRIÐASON
Kvikmyndaklúbbarnir hrundu meó tilkomu
vídeósins og þá kom gat í menntun fólks og
þess vegna er aósókn á listrænar myndir
takmörkuó segir Friórik Þór.
EMAÐ fjórða starfsár Fjala-
kattarins var spænskar
myndir leikstjóra á borð við
Saura, Berlange og Borau.
Alls voru sýndar 40 myndir
m.a. eftir Chaplin, Bresson,
Welles, Mikls Janeso, Antoni-
oni, Sjöström, Krystztof Zan-
ussi, Andy Warhol, Nagtisa Oshima og Pol-
anski. Myndir voru sýndar frá Bandaríkjun-
um, Senegal, Japan, Tékkóslóvakíu, Kúbu
og Indlandi og var greinilega lögð mikil
áhersla á fjölbreytni í myndavali. Nú voru
myndir safnsins orðnar 20 að tölu og stefnt
var á útlán til kvikmyndafélaga framhalds-
skólanna. Kemur fram í tímariti klúbbsins
að Fjalakötturinn hefði náð samningi við
United Artists um leigu á myndum til langs
tíma. Haldnir voru fyrirlestrar á vegum
klúbbsins um spænskar kvikmyndir og um
Orson Welles. I tímaritinu var fjallað um
indverska kvikmyndagerð, Theodor Ange-
lopoulos, Tavianibræður og mynd þeirra
Padre Padrone ásamt öðru. Eins og sjá má
var boðið upp á geysilega mikið úrval, bæði
nýtt og gamalt.
Fimmta starfsárið, 1979 til 1980, verður
vart óánægju með klúbbstarfið og það tekur
breytingum í framhaldi af því, sem telja
má vafasamar eftir því sem síðar kom í ljós.
Þetta starfsár eru sýndar 37 myndir og
þemun eru þrjú: Japanskar myndir leikstjór-
anna Kenji Mixoguchi, Masahiro Shinoda,
Kaneto Shindo, Oshima, Kurosawa og Kon
Ichikawa og að auki franskar gamanmyndir
og þýski expressjónisminn. Jafnframt eru
sýndar myndir eins og Hnífur í vatni eftir
Polanski, Milljón Godards, og Renaldo og
Klara eftir Bob Dylan. í tímariti klúbbsins
er sagt frá gagnrýni, sem komið hefur fram
á fulltrúaráðið. Það er ekki talið nógu virkt
og koma fram tillögur um að ráðið verði
lagt niður og í þess stað verði haldinn opinn
aðalfundur þar sem allir félagsmenn hafi
málfrelsi og tillögurétt. í hveijum aðildar-
skóla yrði starfrækt kvikmyndafélag og þar
kosnir lýðræðislegri kosningu stjórnarfull-
trúi og fulltrúi á aðalfund. Einnig kom fram
tillaga um að setja á fót kvikmyndavals-
nefnd sem yrði opin öllum en stjórnarform-
aður skyldi stjórna störfum hennar.
Ný lög Fjalakattarins höfðu tekið gildi á
sjötta starfsárinu en meginmarkmið þeirra
átti að vera að stuðla að virkni og áhrifum
hins almenna félaga. Árangurinn var í raun
lítt uppörvandi að því er fram kemur í tíma-
ritinu; kvikmyndavalsnefnd var fámenn og
almennur félagsfundur jafnvel enn fámenn-
ari. Um 40 bíómyndir voru sýndar þetta
starfsár auk stutt- og tilraunamynda og
starfsemin fluttist úr Tjarnarbíói í Regnbog-
ann. Myndirnar voru fengnar hjá breskum
dreifingaraðilum en einnig fékk klúbburinn
góða fyrirgreiðslu hjá franska, rússneska,
tékkneska og v-þýska sendiráðinu. Kemur
fram í tímariti klúbbsins að skortur á erlend-
um samböndum takmarki mjög öflun kvik-
mynda. Þá voru settar reglur um útlán kvik-
mynda safnsins. Þeir fengu ekki myndir að
láni sem ætluðu að stunda sýningar í ágóða-
skyni og leigutaka var meinað að auglýsa
myndir safnsins í fjölmiðlum og á almanna-
færi. Alls hafði safninu áskotnast 32 mynd-
ir m.a. Græna herbergið eftir Francois Truff-
aut, Lilju eftir Hrafn Gunnlaugsson, M eftir
Fritz Lang, Blekkinguna miklu eftir Jean
Renoir, Andalúsíuhundinn eftir Bunuel,
Hníf í vatni eftir Polanski og Metropolis
eftir Lang. Þetta starfsár voru á dagskrá
klúbbsins myndir eins og 1900 eftir Ber-
tolucci, myndir Jane Arden og Kurosawa,
Hinir ofsóttu og hinir eltu eftir Coppola, en
það var fyrsta mynd leikstjórans og hét
áður „Dementia 13“, „Cet obscure object
du desir“ eftir Bunuel, Alphaborg Godards
og Spegill Tarkovskís svo aðeins fátt eitt
sé nefnt.
Dregur úr aósókn
Þetta ár var sýningum fækkað úr fimm
á viku í þtjár en mjög hafði dregið úr að-
sókn. í ritstjórnargrein með tímariti sjöunda
og síðasta starfsársins stendur: Ef marka
má aðsókn að Fjalakettinum nýliðið haust-
misseri mætti ætla að klúbburinn væri gam-
all og geðillur fressköttur og hlaupinn í spik-
ið. Deilt var um myndavalið í Stúdentablað-
inu og þegar dagskráin er skoðuð má sjá
að það er ekki eins spennandi og það sem
á undan hafði gengið. Var pólitísk slagsíða
orðin allnokkur með s-amerískum myndum:
E1 Salvador bylting eða dauði, Nigaragua
fijálst land eða dauði og Baráttan um Chile
voru dæmi um titla þetta síðasta ár. „Meg-
inástæðan fyrir því að Fjalakötturinn lagðist
af var myndavalið," segir Friðrik Þór. „Það
versnaði og klassíkerarnir gleymdust inni á
milli. Ég hafði róttækar myndir en þama
voru róttæku myndimar svo leiðinlegar. Það
ríkti algjört þekkingarleysi, þama voru
hundleiðinlegar myndir og ég sjálfur var
orðinn mjög pirraður í lokin.“ Sú breyting
hafði einnig verið gerð að klúbbgjaldið var
sett inn í nemendagjöld skólanna og fengu
nemendur í staðinn að sjá fímm myndir
endurgjaldslaust en greiddu fyrir þær sýn-
ingar sem þeir sáu umfram það. Þótti það
ekki hvetjandi kerfi.
„Fjalakötturinn var minn kvikmynda-
skóli,“ segir Friðrik Þór. „Ég kynntist mikið
viðhorfum manna til myndanna sem voru
sýndar og maður heyrði ólíkar skoðanir.
Kvikmyndaklúbbarnir voru miklar uppeldis-
stofnir. Þeir hrundu með tilkomu vídeósins
og þá kom gat í menntun fólks og þess
vegna er aðsókn á listrænar myndir tak-
mörkuð. Þetta sama gerðist út um allan
heim. Fólk hafði enga þekkingu lengur á
listrænum myndum.“ Fjalakötturinn, segir
Friðrik Þór, fór aftur út til skólanna og er
þar ennþá. Myndir kvikmyndasafns klúbbs-
ins fóru flestar til Kvikmyndasafns íslands,
að sögn safnstjórans, Böðvars Bjarka Pét-
urssonar.
Nióurlag
Ljóst er að kvikmyndaklúbbarnir sem hér
hafa verið til umfjöllunar gegndu mikilvægu
hlutverki í því að kynna og miðla íslending-
um kvikmyndasögu og kvikmyndalist. Þeir
voru kannski fyrst og fremst upplýsinga-
og fræðslumiðstöðvar um kvikmyndir þegar
engu slíku var til að dreifa í landinu. Hlut-
verk þeirra var að miðla upplýsingum með
sýningarskrám og tímaritum og reyna að
kenna fólki að skoða og meta raunverulega
kvikmyndalist og þroska þannig smekk fyr-
ir góðum myndum. Jafnframt því að skoða
kvikmyndasöguna leituðust þeir við að sýna
það sem efst var á baugi í samtímanum í
listrænni kvikmyndagerð og sköpuðu mikil-
vægt mótvægi gegn bíóiðnaðinum eins og
hann birtist þá og birtist enn í skemmti-
myndum Hollywoodfabrikkunnar.
Kvikmyndasafn íslands fær nú í septem-
ber Bæjarbíó í Hafnarfirði undir sýningar-
starfsemi og mun ætlunin að sýna þar gömlu
klassísku myndirnar og taka upp þann þráð
í starfsemi klúbbanna. Þeir hafi sinnt starfi
sínu sem einskonar „cinematheque" eða
kvikmyndalistarbíó, segir Böðvar Bjarki, og
ætlunin sé að sýna myndir í Bæjarbíói á
þeim gamla grunni.
Höfundur er sagnfraeðingur og kvikmynda-
gagnrýnandi.
IESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. SEPTEMBER 1997 5