Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.1997, Blaðsíða 13

_ >.
DAGBÓKARSLITUR FRÁ SUDUR-FRAKKLANDI I
SÓLIN í
PROVENCE
EFTIR SVEIN EINARSSON
Provence á sumrin er ekki bara sól, heldur list.
Hver borg, hver bær, hvert þorp leggur sitt af
mörkum, allsstaóar eru listrænar uppákomur
eóa annaó til aó gera lífió skemmtilegra og
innihaldsríkara.
MYND van Goghs af garðinum í Maison de Santé í Arles.
VIÐ komum akandi frá Mar-
seille. Það er kvöldsett og
sólin er farin að roða himin-
inn og leirlitu húsin hans
Césannes eru að breytast í
dökkar þústir. Enn hefur
sólin völdin, sólin, sem verm-
ir vínekrurnar og ólifulund-
ana og rísakrana og litlu hnetutrén, sem
Provence er svo frægt fyrir, sólin, sem dreg-
ur að sér alla þessa ferðamenn með fögrum
lokkandi loforðum um eilífa hlýju.
Að baki eru fyrstu kynni af Marseille,
þessari undarlegu borg, sem er eins og göm-
ul og vitur kerling, sem allt hefur upplifað
og öllu kynnst og þó til í eitt ævintýri í við-
bót, ef því væri að skipta. Og auðvitað er
því að skipta. Önnur stærsta borg í Frakk-
landi samkvæmt opinberum skýrslum (frá
Marseille að minsta kosti); áttunda stærsta
höfn í heimi. Það er að segja: nýja höfnin
með krönum og dokkum og vörugeymslum
svo langt sem augað eygir; gamla höfnin er
hins vegar í miðbænum og þar leggja engir
fátækir fiskimenn að lengur, heldur auðkýf-
ingar á lystisnekkjum sínum. En samt heldur
hún áfram að látast vera gömul fiskihöfn,
þar er markaður enn á morgnana og þar
eiga menn að borða sína Bouillabaisse, fiski-
súpuna, sem er frægari en allar aðrar fiski-
súpur veraldar, hvað sem líður fínasta hrá-
efni norðurslóða í ómengaðasta sjó sem sög-
ur fara af.
Að baki er líka le Panier, gamla hverfið,
þar sem heimarnir mætast, Armenar og Ma-
rokkóbúar, gyðingar og Spánveijar að
ógleymdum próvensölum sjálfum. Hverfið
teygir sig frá gömlu höfninni að dómkirkjunni
í áttina að nýju höfninni, og sú hliðin sem að
gömlu höfninni snýr með reglulegum sviplitl-
um byggingum, þar sem gamla ráðhúsið er
eina undantekningin, lætur fæsta gruna þá
skuggalegu rangala sem kallast götur nokkr-
um föðmum fjær og heita nöfnum eins og
Rue des Refugés, Gata flóttamannanna. A
þessu er skýring. Á stríðsárunum, þegar
Frakkland var hernumið, létu nazistar
sprengja hluta af hverfinu til að útrýma þeim
gyðingum, sem þeir þóttust vissir um að væru
faldir í þeim skuggalegu skúmaskotum, sem
borgarskipulag aldanna hafði fært þessu
hverfi. Og höfðu víst eitthvað fyrir sér í því.
Miðsvæðis er La Charité, fátækrahælið gamla,
sem nú er orðið menningarmiðstöð, þar sem
verið var að æfa blökkusöngva með sveiflu.
Að baki var líka ganga upp hæðina hand-
an gömlu hafnarinnar upp að basilíkunni
Notre Dame de Garde, sem mætti útleggjast
Vor frú á verði. Og vissulega stendur þessi
makalusa áheitakirkja á slíkum stað, að varla
gefst annar eins varðturn til að vaka yfir
veikum og syndugum sálum, til verndar gegn
sjóræningjum og plágum með því útsýni að
borgin öll, sem er þó ekkert smásmíði þar
sem hún liggur í sólbaði við sjávarkambinn,
er ein sjónhending.
Sól, sól og aftur sól. Reyndar fylgir sólinni
vargur í dag. Hann heitir Mistral eins og
Friðrik höfuðskáld þeirra Provence-manna,
en getur öllu verið óþýðari en skáldið. Þetta
er norðangarri, sem ætlar nærfellt að svipta
okkur til flugs á kirkjutröppunum í sólbirt-
unni, en sagður sýnu illskeyttari, þegar hann
ber dyra á veturna; sagan segir að þá hverfi
Provence-búar af yfirborði jarðar, gangi til
rekkju og breiði upp fyrir haus uns vágestur-
inn er um garð genginn. Og sólin komin aft-
ur. En nú er þetta þó landbúnaðarhérað og
hér þarf því líka vökvun. Þetta vita Provence-
búar auðvitað eins vel og aðrir þeir sem upp-
skeru vænast. En þó er afstaða þeirra undar-
lega tvíbent. Satt að segja líta þeir á rign-
ingu, svona skvettur, sem þeir í Mýrdalnum
myndu ekki einu sinni taka eftir, sem meiri
háttar uppákomu. Cést un malheur, segja
þeir, þetta er hremming. En reyndar er sólin
sjaldan langt undan.
Þegar sól og héraðið Provence í Suður-
Frakklandi eru nefnd í einni andrá, dettur
mörgum væntanlega í hug van Gogh og sól-
blómin hans, þessar endalausu gulu ekrur,
þetta heita, gula loft, þessi sólarheimur, sem
manni finnst eins og hann hafi að lokum
gengið inn í og sameinast, líkt og við Islend-
ingar göngum í fjöllin okkar, ef við erum
þannig stemmd. Ef menn leggja leið sína til
Aries, þar sem hann eyddi sínum siðustu
árum, er að minnsta kosti margt sem á van
Gogh minnir, meira en um hans daga, að
mann grunar, því sagan segir að hann hafi
ekki selt eina einustu mynd um dagana.
Nýlega kom upp sá kvittur í listaheiminum
að helmingurinn af verkum hans væri falsað-
ur og voru rekin upp ramakvein og greip um
sig mikil skelfing. Hver gat skorið úr því
löngu eftir að hann var allur, kornungur
maðurinn? Sennilega eru þó verkin flest eftir
hann sjálfan með sín sterku höfundarein-
kenni, þegar allt kemur til alls. En þau eru
ekki í Arles. Þar er að vísu lítið van Gogh-
safn, en meira ber á vasaklútum, regnhlífum,
skyrtubolum með mynd málarans, van Gogh-
tertum; m.ö.o. jafnlítið og verk hans voru
söluvarningur um hans daga, er þeim mun
meira gert af söluvarningi í hans nafni í
dag. Meira að segja Maison de Santé -vitfirr-
ingahælið sem hann dvaldist á síðustu ævi-
dagana er orðið að skrauthýsi með glæstum
veitingastöðum og blómunum í garðinum er
vandlega raðað upp á nákvæmlega sama
hátt og á frægri mynd meistarans. Svona
hossast þetta upp í lífinu og listinni.
En auðvitað státar Arles af fleiru en málar-
anum góða. Gamli bærinn er heillandi eins
og gömlu bæjarkjarnarnir eru víðast í borgum
Provence, og sagan gerir alls staðar vart við
sig. Hér voru sem sagt Grikkir og Rómveijar
forðum daga og skildu eftir sig minjar sem
enn draga að sér augu og eftirtekt fleiri en
það sem nú er byggt, bogadregnar vatns-
leiðslubrýr, leikvang, leikhús og þar er mikið
um að vera hvert einasta sumar. Á leikvang-
inum er nautaat og keppt um hylli við leik-
vanginn í öðrum Provence-bæ, Nimes, sem
líka dregur að sér hundruð þúsunda ferða-
manna vegna síns leikvangs. Og í leikhúsinu
eru tónleikar og leiksýningar. Frægast þess-
ara hellensk-rómversku leikhúsa er þó í bæn-
um Orange, skammt norður af Avignon. Þar
eru fluttar og sviðsettar heilar óperur og þar
fór á kostum í ár ný bandarísk stórsöng-
kona, Kathleen Cassello í hlutverki Luciu
hinnar gölnu frá Lammermoor.
Satt að segja er Provence á sumrin ekki
bara sól, heldur list. Hver borg, hver bær,
hvert þorp leggur sitt af mörkum, alls staðar
eru listrænar uppákomur eða annað til að
gera lífið skemmtilegra og innihaldsríkara.
LISTAVERK eftir Amado eru á þremur sýn-
ingarstöðum í Aix í sumar.
Ef það er ekki markaður með fommuni eða
skrýtna hluti, þá er það matvara eða blóm,
sápur frá Marseille, lavendilsvendir, blóðberg
og basilikum og annað krydd héraðsins, að
ógleymdri ólífuolíunni frægu á jómfrúar stigi
- og svo vínið: Cóte de Rhone, hið dökka
Chateauneuf de Pape (seinna förum við þang-
að í vettvangskönnun) - og Couteux d’Aix
og þar erum við búin að koma okkur upp
eftirlætisvíni: Chateau de Callisanne á 39
franka flaskan, sem myndi kosta tífalt á
okkar vínmenningarlausa Islandi.
Svo eru það geitahlaup, sýningar á gömlum
skrautbílum, þjóðdansar og þjóðsöngvar allar
götur aftur af tólftu öld, þar sem þeir brúka
hljóðfæri, sem nefnd eru eins og töfraþula í
íslensku riddarasögunum, eins og t.d. sym-
fónn, sem snúið er með sveif og hjarðpípur
og lútur, vínsmökkun, harmonikkukeppni,
hundasýningar, villisvínaveiðar, svo fátt eitt
sé nefnt. Og svo auðvitað myndlistarsýning-
ar, dans, leiklist, bókmenntir, kvikmyndir og
tónleikar. í einum smábænum leikur sjálfur
Rostropovitsj og í öðrum syngur Charles
Trenet, sem er ekki orðinn nema 84 ára. í
Aix kveður við tónlist eða önnur list úr öðru
hveiju húsi. Þar er ul dæmis núna mikil jass-
hátíð, meðal annars til minningar um þann
ágæta Sidney Bechet, á þremur stöðum sýn-
ing á verkum eins frægasta myndhöggvara
þeirra, Jean Amado, meðal annars í hinu
sögufræga Pavillion Vendome, sem frændi
Mazarins kardinála byggði fyrir sína heitt-
elskuðu, sem var ekki nógu fín fyrir selskap-
ið i sínum hotel particulier, sem og þessar
glæstu smáhallir 17. og 18. aldar kallast, og
byggði því yfir hana utan borgarmúranna
gömlu. Amado mátti upplifa það eins og fleiri,
að frægð hans kom ekki að heiman heldur
utan, en nú er hann dauður og nú er honum
hampað í Provence. Myndir hans eru úr rauð-
um, brenndum leir, undarleg og heillandi
form, sem eru eins og náttúran hafi fundið
þar bústað fyrir fantasíu og fólk um aldir.
Aix er fræg fyrir gosbrunna sína og nú er
þar kominn líka einn eftir Amado, sem gjarn-
an lét vatn leika um listaverk sín. Okkur
varð hugsað til himinmigans í Tjörninni, sem
Sigurður Þórarinsson kallaði svo og enginn
hefur ánægju af. Borgin ætti að fá Magnús
Tómasson til að útbúa gosbrunn einhvers
staðar í Reykjavík til að minna á, að torg
geta verið fallin til einhvers annars en.æfa
sig í brettalist. c
Frægastar franskra sumarhátíða eru leik-
listarhátíðin í Avignon og óperu- og danshá-
tíðin í Aix og frá þeim segjum við lítilsháttar
síðar; af þeim má gjarna fréttast til Islands.
Og aðdáunarvert var hversu góð skil þeim
menningarviðburðum voru gerð í fjölmiðlum,
sjónvarpi, útvarpi og blöðum. Það lá við að
sjálft Tour de France félli í skuggann og er
það þó viðburður, sem snertir árlega þjóðar-
stolt Frakka. En þetta er líka tími þjóðflutn-
inga. í júlí og ágúst flykkjast Parísarbúar
og aðrir borgarbúar nyrðra suður á bóginn
á vit sólar og listar. Marseille er auðvitað-
milljónaborg, en Aix er reyndar litlu stærri
en Reykjavík. Á veturna eru þar 140 þúsund
manns, þar af þriðjungur stúdentar við há-
skólann, sem er í hópi hinna elstu; varð til
í byrjun 15 aldar. Á sumrin fjölgar um helm-
ing og fólk sest að um allt Provence; til eru
þeir sem eiga sér þar vísan sumarstað ár-
lega, aðra, einkum útlendinga, rekur þangað
til dæmis til að hressa upp á frönskukunnátt-
una. Viðbrögð heimamanna eru svolítið
kostuleg. Víst þykir þeim gott að fá aura í
vasann, en eru þó þeirri stund fegnastir,
þegar engisprettufaraldurinn er yfirstaðinn.
Maður hyllist til að endursegja hér eina af
þeim sögum, sem Peter Mayle segir í einni
af bókum sínum frá Provence. Hún er eitt-
hvað á þessa leið: Bóndi seldi Parísarbúa lít-
inn skika af landi sínu fyrir sumarbústað.
Húsið reis og með vorsól komu glaðklakkaleg-
ir borgarbúarnir til að njóta sveitasælunnar
um helgi. Nákvæmlega klukkan 4 morguninn
eftir vakti þau hani með miklu gali. Þau
kvörtuðu svefnlaus, en fengu þau svör ein að
í Provence gerðu allir skyldu sína, líka han-
ar; hans hlutverk væri að vekja til nýs dags.
Helgina eftir komu Parisarbúarnir aftur og
höfðu með sér gesti. Sagan endurtók sig og
allir fóru svefnlausir heim til Parísar. Þegar
þetta hafði gengið svona sumarlangt, fóru
sumarhúseigendurnir fram á að haninn yrði
aflífaður, málið kom fyrir dóm og úrskurður-
inn hljóðaði upp á það, að við þessu væri
ekkert að gera, þetta væri sveitin með sína
siði og hanagal væri sjálfsagður partur af
sveitasælunni. Nú var Parísarbúanum nóg
boðið og hann seldi bústaðinn langt undii*
verði. Bóndinn keypti hann aftur fyrir milli-
göngu þriðja manns og hélt svo stóra fagnarð-
arhátíð. Á borðum var einn af þjóðarréttum
Frakka: Coq au Vin, hani í vínsósu.
En við erum á leiðinni frá Marseille til Aix
í sólroða kvöldsins og á vit borgarinnar, sem
hefur verið stolt Provence-héraðs og franskr-
ar menningar um aldir, borgar lista og vatns
eins og nútíma sölutækni ferðamennskunnar
kynnir borgina í dag. Og víst er þar vatn,
meira að segja heitt vatn og fræg böð í tvö
þúsund ár, og kalt vatn með 16 gosbrunnum
á 16 torgum. Og sem sagt: list á hveiju götu-
horni, úr hveijum glugga, við hvert fótmál..
Framhald í næstu Lesbók.
Höfundur er rithöfundur og fyrrverandi Þjóö-
leikhússtjóri.
-I-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. SEPTEMBER 1997 1 3,