Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.1997, Blaðsíða 6

Jón Þórarinsson tónskóld
veróur óttgtíu óra í dag.
Jón hefur auk tónsmíða
gegnt fjölmörgum
óhrifastöðum í íslensku
menningarlífi. Hann
lærói tónsmíóar hjó einu
merkasta tónskóldi
aldarinnar en í samtali
við ÞRÖST HELGASON
segist hann sennilega
vera só langskólagengni
Islendingur sem minnst
JÓN Þórarinsson hefur verið kallað-
ur fyrsti módernistinn í íslenskri
tónlistarsögu. Sjálfur vill hann
ekki gefa mikið út á þessa ein-
kunn þótt hann viðurkenni að
hafa á sínum tíma skrifað verk
sem höfðu öðruvísi hljóma,
hljómasambönd og laglínur en
menn áttu að venjast. „Þeir segja sumir að
ég hafi víkkað þeirra heyrnarsvið," bætir
hann við. „En ég hef orðið stöðugt íhaldsam-
ari með aldrinum, þó að ég geti brugðið þessu
fyrir mig enn þá. Annars hef ég lítið fengist
við að semja tónlist undanfarin ár. Sanr.ast
sagna hef ég aldrei samið neina tónlist nema
af einhveiju sérstöku tilefni. Ég hef aldrei
fundið þessa brennandi þörf sem sumir hafa
til þess að skrifa músík og stinga svo niður
í skúffu. Þess vegna meðal annars er það sem
ég læt eftir mig ekki mikið að vöxtum. En
það er nokkuð fjölbreytt, svona sitt af hverju
tagi held ég.“
Það er rétt að höfundarverk Jóns er ekki
mjög mikið að vöxtum en fjölbreytt. Hann
hefur samið fjölda sönglaga með píanóundir-
leik, þeirra kunnust ef til vill við þjóðvísuna
um Fuglinn í fjörunni og Vögguljóð á hörpu
eftir Halldór Laxness. Eitt af þekktustu verk-
um Jóns er sónata fyrir klarinett og píanó
sem hann samdi árið 1947. Sömuleiðis má
nefna lagaflokkinn Of Love and Death fyrir
bariton og hljómsveit, Völuspá fyrir einsöngv-
ara, kór og hljómsveit sem flutt var á þjóðhá-
tíð 1974 og Minni Ingólfs fyrir kór og hljóm-
sveit frá 1986. Jón hefur samið tónlist við
mörg leikrit og kvikmyndir og gert fjölda
útsetninga á verkum annarra höfunda, meðal
annars hljómsveitarútsetningu þjóðsöngsins.
Jón segist ekki geta gert upp á milli verka
sinna með því að nefna eitthvert eitt frekar
en annað sem sé í uppáhaldi. „Ég hef átt
því láni að fagna að mörg þeirra hafa verið
flutt oft og víða, og eru enn þá. Og fyrir það
er ég auðvitað þakklátur. Sennilega er klarin-
ettusónatan einna víðfrægust, fyrir utan
Fuglinn í fjörunni sem flýgur um allan heim.“
Langskólagenginn en litió i skólal?
Jón er austfirðingur, fæddur á Gilsárteigi
í Eiðaþinghá í Suður-Múlasýslu. Hann ólst
upp á Seyðisfirði en segist hafa dvalið eins
oft og hann gat uppi á Héraði - þar kunni
hann best við sig. Þegar hann var nítján ára
og fluttur suður fór hann austur á Jökuldals-
heiði þar sem hann hafði eignast heiðarbýli
og dvaldist í tvo mánuði í tjaldi, einn með
sjálfum sér. „Það var lærdómsríkur tími. Það
er ungum mönnum hollt að vera einir með
náttúrunni.“
Jón naut ekki mikillar skólagöngu í æsku
og segist stundum hafa haldið því fram að
hann sé sá langskólagengni maður á Islandi
sem minnst hafi verið í skóla. „Það æxlaðist
einhvern veginn þannig að ég var aldrei send-
ur í barnaskóla. Ég var nokkrar vikur eða
hafi verið í skóla.
JÓN Þórarinsson
„Ég hef oft sagt eitthvad á pá leid ad paö væri
prátt fyrir tólftónaaöferóina en ekki vegna henn-
ar sem mönnum hafi tekist aö húa til góöa
músík meö aöstoö hennar. Og petta á raunar
viö um öll kerfiy enginn hlutur veröur góöur
bara af pví aö hann samrýmist kerfinu. “
mánuði í unglingaskóla austur á Seyðisfirði
þegar ég var svona þrettán, fjórtán ára. Síð-
an settist ég í Menntaskólann á Akureyri og
lauk honum á fjórum árum. Ég hafði því
ekki verið nema í um fjögur og hálft ár í
skóla þegar ég var orðinn stúdent. Nú eru
krakkar búin að vera í skóla í ein fjórtán ár
þegar þeim áfanga er náð.“
Jón fór svo suður og settist í Tónlistarskól-
ann. Hann var í einkakennslu hjá dr. Victor
Urbancic en fór svo utan til frekara tónlist-
arnáms í Bandaríkjunum árið 1944. Jón var
með þeim fyrstu hér á landi sem fóru vestur
um haf til tónlistarnáms. Hann hafði ætlað
að fara til Evrópu eins og flestir en komst inn
í Yale-háskóla, þar sem frægt þýskt tónskáld
var við kennslu, Paul Hindemith (1895-
1963), en hann átti éftir að hafa mikil áhrif
á Jón.
Hindemith hafói margvisleg áhrif
Hindemith útskrifaði aðeins tólf nemendur
með meistarapróf í tónsmíðum á kennara-
ferli sínum og var Jón sá fyrsti sem lauk því
prófi hjá honum í Yale. Hindemith er meðal
merkustu tónskálda á tuttugustu öld. Hann
var gerður landflótta frá heimalandi sínu á
veldistíma nasista og starfaði lengi í Banda-
ríkjunum og Sviss. Hann vakti snemma at-
hygli fyrir framsækinn, andrómantískan stíl
með djarflegu hljómaferli og kröftugri hrynj-
andi en síðar tók hann upp hófsamari stíl.
„Hindemith hafði áhrif á mig á margvísleg-
an hátt,“ segir Jón. „Ein af ástæðunum fyrir
því að ég valdi Yale-háskóla í samráði við
dr. Urbancic var að þar var þessi Evrópu-
prófessor sem maður vissi að bjó yfir þeim
Mið-Evrópukúltúr sem maður var að sækjast
eftir. Hindemith verður ekki lýst í stuttu
máli en ég varð þeirrar gæfu aðnjótandi að
hann sýndi mér mikinn áhuga og mikla vel-
vild. Ég varð snemma heimagangur á heim-
ili hans, hann tók mig að sér á vissan hátt.
Meðstúdentar mínir sögðu það vera vegna
Morgunblaðið/Golli 1
þess að ég var eini Evrópumaðurinn af nem- I
endum hans. v
Hindemith var á þessum tíma einn áhrifa-
mesti tónhöfundur í heiminum en féll svo til- u
tölulega fljótt úr tísku. Hann varð fyrir mjög t
harðri andstöðu í sínu gamla föðurlandi; þar
spratt upp ung kynslóð tónskálda sem virtist
halda að tónlistin hefði hafíst í heiminum
þegar þeir komu til sögunnar og afneituðu
flestu sem á undan hafði gengið. Þeir urðu
áhrifamiklir um tíma en ég held að áhuginn
á Hindemith hafi aukist aftur."
Jón segir að Hindemith hafi verið „enfant
terrible" í þýsku tónlistarlífi á árunum eftir
fyrra stríð, hann hafi verið talinn brjóta flest
þau lögmál sem til voru í tónlist. „En hann
var í raun og veru ekki að bylta neinu held-
ur víkka það tónkerfi sem var fyrir. Síðar á
ævinni setti hann þessar tilraunir sínar upp
í kerfi. Þetta tónkerfi Hindemiths gekk alveg
þvert á tólftónakerfið sem hinir ungu menn
héldu hvað mest á loft, og raðkerfið sem af
því spratt."
Jón hefur frekar aðhyllst kerfi lærimeist-
ara síns en tólftónakerfið þótt hann hafi einn-
ig samið verk með þeirri aðferð. „Ég hef oft
sagt eitthvað á þá leið að það væri þrátt
fyrir tólftónaaðferðina en ekki vegna hennar
sem mönnum hafi tekist að búa til góða
músík með aðstoð hennar. Og þetta á raunar
við um öll kerfi, enginn hlutur verður góður
bara af því að hann samrýmist kerfínu. Hind-
emith taldi að sitt kerfí byggðist á náttúrulög-
málunum en tólftónakerfið er hins vegar
mannatilbúningur, það er kerfi sem kemur á
undan músíkinni öfugt við önnur tónkerfí."
Þegar Jón er spurður hvers vegna hann
hafi frekar aðhyllst kerfi kennara síns spyr
ERUM VIÐ EKKI OLL HLYNNT
NÁTTÚRULÖGMÁLUNUM?
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. SEPTEMBER 1997