Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.1997, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. SEPTEMBER 1997
MBk jm ARGIR rithöfundar
jj^ hafa þolað kröpp
Bhk tifSk kjör og harðræði í
B Jr ■ uppvexti sínum og
H w, g H miðla lesendum af
H ■ þeirri reynslu með
Kj wf H beinum eða óbeinum
hætti í verkum sín-
uip. Óhætt mun þó að fullyrða að fáir hafí
þolað annað eins og Mohammed Choukri sem
í æsku þurfti, líkt og rotta, að leita sér fæðu
í sorpi og göturæsum. Sjálfsævisaga hans,
„Á brauði einu saman“, sem kom út á ís-
íandi 1983, segir m.a. frá því að hann hafí
á bamsaldri horft upp á föður sinn verða litla
bróður hans að bana í æðiskasti. Það er ótrú-
legt að manni með slíkan bakgrunn skyldi
takast að brjótast til mennta og njóta nú
virðingar sem einn fremsti rithöfundur Mar-
okkó. Ég hélt til fundar við hann í Tanger
frá Costa del Sol nú í sumar.
Tanger er heit en vindsæl hafnarborg á
norðvesturhomi Afríku, Atlantshafsmegin við
Gferaltarsund þar sem siglt er inn á Miðjarð-
arhafíð. íbúarnir, rösklega hálf milljón
manna, em flestir bláfátækir. Stöndugir
ferðamenn koma í stórum og smáum hópum
utan af hafí á degi hveijum og þá er um að
gera að láta hendur standa fram úr ermum
við að kreista aurana út úr gullfuglunum.
Harkaramir í Tanger eru alræmdir. Eg man
hvað mér þótti atgangsharkan yfirþyrmandi
þegar ég kynntist henni fyrst fyrir meira en
aldarfjórðungi.
„Hvað viltu?“ spurðu gauramir.
„Ekki neitt," var ekkert svar. Þeir vissu
að enginn kemur til Tanger án þess að girn-
ast eitthvað.
„Viltu sjá höll soldánsins? Eða listiðnaðar-
skóla? Dæmigert heimili innfæddrar fjöl-
sijyldu? Nú? Viltu kannski stelpu? Ég á gull-
fallega systur. Svo á ég eina feita frænku
ef þú vilt heldur hafa þær í góðum hold-
um. Jæja? Mamma er líka liðtæk - og
ekki síður amma gamla. Ekki það? Viltu 'í
frekar stráka? Það er nóg af þeim. Viltu 3
mig? Ekki heldur? Það er assgoti erfitt
að gera þér til geðs, en eitthvað hlýturðu .7
að vilja. Segðu mér það og ég skal út-
vega það. Alveg pottþétt."
Götuharkið var eina lífsviðurværi fá-
tækra stráka. Mohammed Choukri var
einn af þeim hörðustu. Hann barðist með
kjafti og klóm til að skrimta. Það var fátt’
sém hann var ekki til í að gera ef það gat
fært mat í munn fjölskyldunnar. En iíf
Choukris tók óvæntri stökkbreytingu.
Honum tókst hið ómögulega: að heíja
sig til flugs fjaðralaus. Og nú er hann
talinn eitt helsta menntaljós Marokkó, þótt
hann læsi enga bók fyrr en á þrítugsaldri.
Því fer þó fjarri að líf Choukris eftir
„kraftaverkið" hafi verið dans á rósum. Til
þess eru örin of mörg á sál hans. Og hann
ber mikla beiskju í brjósti vegna þess mis-
réttis sem fæstir hafa orðið eins heppnir
og hann að fá nokkra lausn frá.
Choukri er nagli, hertur í heitum eldi.
Það veður enginn ofan í þennan mann, það
ber hann með sér. Hann er 62 ára gamall,
en sýnist tíu árum yngri, meðalmaður á
hæð, tágrannur, léttur í spori, skarpleitur,
með mikið hár og þykkar augabrýr. Hafí ég
nokkum tíma séð nef sem stendur undir
nafninu „amamef1 þá er það nefið á Cho-
ukri. íslenska lýsingarorðið „mikilúðlegur" á
afar vel við hann, enda segist hann vera af
norrænum víkingum kominn að langfeðga-
tali. Þeir, þessir forfeður hans, hafí komið á
skipum, höggvið strandhögg í Norður-Afríku,
skorið karlana á háls, en gert konunum böm.
Þetta segir Choukri að sé ástæðan fyrir því,
sem ég hef reyndar oft undrast, hversu al-
géngt er að sjá ljóshært og bláeygt fólk
meðal berbanna í Rif-íjöllum.
„Annað sem færir mér vissu um að ég á
eitthvað skylt við ykkur á norðurhjara," seg-
ir Choukri, „er hvað mér þykir notalegt að
vera í köldum löndum á vetuma, sitja inni í
vej upphituðu húsi og horfa gegnum glugg-
ana á snævi þakin fjöll."
„Þú ert greinilega íslendingur," segi ég.
Að ganga með Mohammed Choukri um
Boulevard Pasteur, aðalgötu nýja hverfísins
í Tanger, er ekki ósvipað því sem mér hlotnað-
ist eitt sinn fyrir margt löngu, að spásséra
með Tómasi Guðmundssyni um Áustur-
stræti. Aliir þekkja Choukri, kinka til hans
kolli virðulega eða koma og taka í hönd hans,
og mína, og leggja höndina síðan á hjarta-
stað eins og siður er múslíma.
Við Choukri setjumst inn á Café de la
Grande Poste á Breiðgötu Múhammeðs V til
að spjalla saman. Tungumál okkar er
spænska sem hann talar reiprennandi og með
tjáningarríku orðfæri. Ég heyri að hann talar
líka frönsku eins og innfæddur. Þetta er eitt
af fáum kaffihúsum borgarinnar sem selja
áfengi. Flestir gestimir eru að drekka bjór.
SKALDIÐ
SEM ÓX ÚR
SORPINU
Mohammed Choukri er einn af helstu rithöfundum
arabískrar tungu. ÖRNOLFUR ARNASON sótti hann
heim íTanger.
* '••• **■
Uppi á hæðinni fyrir ofan er veitingasalur
með sætum fyrir 40-50 manns og þar fáum
við næði. Choukri, sem er aðaistjaman í hópi
fastagesta staðarins, bannar þjónunum að
hleypa nokkrum öðrum upp á loftið meðan
við röbbum saman, þótt allt sé fullt niðri.
Þeir hlýða honum.
Með bjómum fáum við ókeypis smárétti
(tapas) á sporöskjulöguðum diskum sem er
siður frá nýlenduámm Spánveija. Nú er það
gómsæt, pönnusteikt tindabikkja.
Hvaó kemur af sjónum i dag?
Ég segi Choukri að ég hafi fyrr um morg-
uninn verið að lesa smásögu hans Ilskó spá-
mannsins. Það er tragikómísk saga um mann
sem lýgur því að Englendingi nokkmm að
amma sín eigi ilskó af Múhammeð spámanni
og platar hann til að kaupa þá af sér fyrir
stórfé.
„Sagan Ilskór spámannsins er táknræn
fyrir Tanger,“ segir Choukri. „Fólkið í Tang-
er lifír og hrærist á ósannindum. Ef það á
enga sögu til að byggja líf sitt á, býr það
hana til. Það lýgur einlægt upp einhverju
nýju sem getur gefíð því von. Án lyginnar
er ekkert hér í Tanger. Við höngum hér á
MOHAMMED
Choukri. Myndin
prýftir forsíðu
bókar hans
„Zoco chico“.
þessum útnára Afríku, og mænum út á hafíð
í von um að eitthvað berist á land. Hvað
skyldi koma af sjónum í dag? hugsum við.
Hvað er um borð í þessu skipi? Fiskur? Vör-
ur? Ferðamenn með fulla vasa fjár? Við höld-
um dauðahaldi í vonina. Vonin er það síðasta
sem yfírgefur okkur.
Sagan um ilskó spámannsins er byggð á
frásögn strákpjakks sem ég hitti. Hann hældi
sér af því að hafa hlunnfarið fjáðan útlending
á þennan hátt. Ég hef ekki hugmynd um
hvort sagan er sönn, enda er smásagan mín
jafngóð hvort sem frumfrásögnin er reist á
raunverulegum atburðum eða skröksögu. Þó
gæti ég trúað að kauði hafí haft eitthvað
fyrir sér því að hann var allt í einu löðrandi
í peningum en hafði aldrei áður átt bót fyrir
boruna á sér.“
Ólws f ram yfir tvítugt
Ég segist vera forvitinn að heyra hvernig
það gerist að blásnauður götustrákur sem
rétt dregur fram lífíð með prettum og smá-
glæpum skiptir um ham og gerist mennta-
maður og rithöfundur.
„Ég var orðinn tvítugur og kunni hvorki
að lesa né skrifa," segir Choukri. „Á daginn
fékkst ég við sölu á smyglgóssi og þýfí og
stundum líka fíkniefnum, en á kvöldin söng
ég á kaffihúsum og hermdi eftir söngvurum
Egypta. Vísnatextamir kveiktu hjá mér til-
fínningu fyrir orðum og það sótti oft á mig
sterk þrá eftir að geta skrifað bréf og lesið
dagblað. Lengra náði nú metnaðurinn ekki
til að byija með. En mig langaði mikið að
læra. Eitt sinn ætlaði ég að leggja orð í belg
á kaffíhúsi, þar sem verið var að ræða um
hitamál dagsins, pólitísk átök í Egyptalandi.
Þá pundaði einn viðstaddra á mig: „Hvað ert
þú að ybba gogg, sem kannt ekki einu sinni
að lesa eða skrifa?
Daginn eftir fór ég í bókabúð og keypti
mér litla bók. Því miður voru allir félagar
mínir ólæsir eins og ég. Ég fór því til manns-
ins sem hafði nuddað mér upp úr ólæsinu
og fékk hann til að kenna mér svolítið. Hann
hafði setið i barnaskóla Q'ögur eða fímm ár.
Svo vel vildi til að á þessum tímum var
orðið mjög auðvelt að fá inngöngu í skóla
án þess að borga neitt fyrir. Stjómvöld vildu
að sem flestir lærðu að lesa og skrifa. Bróð-
ir kennara míns kom í heimsókn hingað til
Tanger. Hann var við framhaldsskólanám í
Larache og stakk upp á því að ég kæmi með
sér þangað og settist á skólabekk. En ég
sagði honum að ég kynni ekki að lesa og
skrifa, bara fáeina stafi. Hann sagði að það
gerði ekkert til, hann skyldi tala við skóla-
stjórann sem væri vinur sinn.
Þama stóð ég frammi fyrir því að mega
velja hvort ég vildi áfram vera götuharkari
eða fara í skóla. Ég kaus að menntast. En
ég hafði þó hvorki í hyggju að gerast embætt-
ismaður né rithöfundur. Ég ætlaði mér bara
að snúa aftur til Tanger fær um að skrifa
bréf og lesa dagblöð og bækur. Mest langaði
mig að lesa bækur sem ég vissi að til vom
um líf listamanna í Egyptalandi.
En svo æxlaðist það þannig að þegar ég
hafði verið fjögur ár í Larache þreytti ég
kennarapróf og stóðst það. Ég gerðist bama-
kennari um nokkurra ára skeið, stundaði jafn-
framt sjálfsnám og tók próf sem veitti mér
kennararéttindi í arabísku í framhaldsskólum.
Ég starfaði samtals 21 ár við kennslu eða
til ársins 1981. Þá komst ég á hálf eftirlaun,
sem ásamt ritlaununum af bókum mínum
gera mér kleift að stunda ritstörf eingöngu.“
Choukri segir að bækurnar „Á brauði einu
saman,, og “A villigötum“ (á ensku „Street-
wise“) séu félagslegar heimildir um ákveðið
tímabil í lífí hans og þjóðarinnar.
„í þeim segi ég frá glataðri æsku minni.
Það vom blóðsugur borgarastéttarinnar sem
rændu mig æskunni ásamt nýlenduherrunum
frá Spáni og Frakklandi sem skiptu milli sín
Marokkó. Tanger hafði þá sérstöðu að vera
undir fjölþjóðlegri stjórn, svo að kannski var
nýlendukúgunin hvergi verri en hér. Ég fékk
að kenna á þessu í bemsku og öll fjölskylda
mín. Faðir minn átti að gegna herskyldu í
spænska hemum. Þegar ég var sjö ára gam-
all gerðist hann liðhlaupi. Hann reyndi að
leynast hér í Tanger en var handsamaður og
látinn dúsa tvö ár í fangelsi.
Við höfðum ekkert til að lifa á, svo að
móðir mín tók það til bragðs að fara að selja
grænmeti og ávexti á götunni. Ég fór að
leita mér fæðu í sorpi Evrópufólksins því að
evrópska sorpið bar af múslímasorpinu að
gæðum. Ég fann þar oftast eitthvað til að
seðja sárasta hungrið.
I þessum bókum er líka fjallað um vændi,
hómósexúalisma, þjófnað og fleiri fylgifiska
örbirgðarinnar. Ég hika ekki við að draga
pólitískar ályktanir og kenna nýlendustjóm-
inni um ástandið. Fyrri bókinni lýkur þegar
ég er unglingur en sú síðari hefst þegar
æsku minni er að ljúka. Fyrstu kaflamir fjalla
um námsárin, ekki bara um sjálfan mig, held-
ur heila kynslóð ólæsra fátæklinga sem er
að reyna að bijóta af sér fjötra fáfræðinnar
til að öðlast betra líf. En þegar menntun mín
eykst og ég fæ kennararéttindi og tek til við
að uppfræða bömin, skiptir nokkuð um tón
í bókinni og hún fer að verða bókmenntaleg.
Stílbreytingin speglar þau umskipti sem
urðu á mér sem persónu við að læra að lesa
og skrifa. Fyrri bókin byggir fyrst og fremst
á atburðarás sem er knúin af eilífri leit að
brauði. Þar er það maginn sem ræður ferð-
inni. En í síðari bókinni fer ég að kryfja líf
mitt á dýpri hátt og nota til þess nýja tækni,
listrænt táknmál bókmenntanna.
Ég vil þó halda því fram að hrár og einfald-
ur stíllinn í frásögnunum af mannlífinu í sorp-
inu standi ekki þeim háreistari að baki sem
bókmenntir, því að grófur penni hæfir efninu
og er því sá rétti frá listrænu sjónarmiði."
Upphaf ferils - Paul Bowles
Einn þjónninn gægist upp á skörina til að
athuga hvort okkur vanhagi um eitthvað.
„Viltu ekki meiri bjór?" spyr Choukri. „Ég
ætla að fá mér annan. Maður verður svo þurr
í kverkunum af þessu þusi. Annars held ég