Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1997, Page 4

KOTVOGUR 1997, fyrrum eitt mesta útvegsbýli landsins, Turn Hafnarkirkju í baksýn.
Ljósmynd/Sævar Tjörvason
KJORIN SETTU A
MANNINN MARK
FYRSTA þætti þessarar saman-
tektar um Stjána bláa var hans
síðustu siglingu lýst og því ljóð- og
lagverki sem þessi sigling varða
kveikjan að. Annar þátturinn fjall-
aði um æviferil og lífshlaup hans.
í þessum næstsíðasta þætti verð-
ur reynt að lýsa þeim persónu-
leika sem varð innblástur að kvæðinu. Lýsing-
in byggir aðallega á heimildum sem hafa verið
birtar í bókum, blöðum og timaritum eftir að
kvæðið birtist í Eimreiðinni.
Segja má að hver einstaklingur gegni mis-
munandi hlutverkum í lífí sínu þar sem reynir
á ýmsa eiginleika hans. Út frá mörgum brota-
kenndum heimildum um hegðun og athafnir
Stjána verður hér reynt að draga upp mynd af
þessum eiginleikum í fari hans í þremur hlut-
verkum sem heimildirnar ná til og greina þá.
Fyrst verður samskiptaþroska hans lýst, síðan
verður hans vitræni þroski tekinn fyrir og að
lokum er hlutverk hans sem fjölskyldumanns
endurgert. Kvæðið og lýsingarnar á Stjána
hampa nánast eingöngu eiginleikum sam-
skiptamannsins og sjómannsins. Þeir sem
kynntust Stjána í Kefiavík dæmdu hann fyrst
og fremst út frá gengi hans sem fóður og fyrir-
vinnu. Gengi hans í þessum mismunandi hlut-
verkum skýrir bæði tilurð kvæðisins og hinar
misjöfnu móttökur sem það fékk þegar það
birtist.
Samskipfamaðurinn
Guðjón Símonarson, sem var fimm árum
yngri en Stjáni, kynntist honum sem barn á
Álftanesi. í „Stormur strýkur vanga“ lýsir
hann vissum eiginleikum fermingardrengsins
Stjána á eftirfarandi hátt:
Stjáni var duglegur, stór og sterkur og
hlýddi mömmu betur en öðru fólki. Hann var
mér góður og átti margar skútur og stærri en
okkar strákanna; þær voru með léreftsseglum.
Leigði hann mér oft tvær, þrjár skútur og
sigldum við saman á Balatjöm. Ekki vildi
Stjáni lána öðrum en mér skipastól sinn, enda
voru flestir krakkar hræddir við Stjána bláa,
því hann hafði blátt litaraft um andlit, og afl
umfram aðra menn.
Þar sem langt var um liðið frá þessum at-
burðum þangað til frásögnin er skráð er senni-
lega blandað saman einkennum Stjána sem
fullorðins manns (litaraft og afl) við þá atburði
sem áttu sér stað í æsku hans. Hvað sem því
líður þá má fljótt greina persónuleikaeinkenni
eins og mótþróa og lundarfar einfarans. Þegar
í bernsku stóð bömum stuggur af Stjána. Eitt-
hvað í samskiptum hans við þau gekk ekki upp.
Gagnkvæmrar tortryggni gætti af einhverjum
EFTIR SÆVAR TJÖRVASON
Fólæti Stjána gagnvart fullorðnum kom fram í að hann
yrti sjc ildan á fólk af f yrra bragði og að hann var seinn
í viðkynningu. Skýringin lág í biturri reynslu af sam-
skiptum við aðra frá blautu barnsbeini. Saklaus börnin
gátu hins vegar ekkert gert honum. Allsgáður svaraði
Stjáni e kki fyrir sig, þegar einhver hnýtti í hann eða
aðra - - en hann hugsaði viðkomandi þegjandi þörfina.
STJÁNI blái
ástæðum.
Um 1909 eða 23 áram seinna kynntist Jón
Thorarensen honum að Kirkjuvogi, Höfnum.
Hann lýsir Stjána á eftirfarandi hátt í 4. hefti
Rauðskinnu:
Hann var frekar hár maður, grannur, og
alltaf fannst mér honum vera kalt; lítill glær
dropi var oftast á nefi hans; fót hans voru
þröng og nærskorin, úr bláu vinnufataefni, en
alltaf voru þau hrein og vel bætt.... Hann var
dulur, fölur og fár við fullorðna, en með af-
brigðum orðheppinn maður, ef því var að
skipta.
Jón skrifar einnig að þetta fálæti hafi ekki
birst gagnvart krökkunum. Þvert á móti hafi
hann haft gaman af þeim.
Hann hafði gaman af okkur krökkunum,
byrjaði venjulega með því að gefa okkur sel-
bita; hann sagðist gera þetta til þess að vita,
hvort heilsan væri góð hjá okkur, og áður en
varði var hann búinn að hleypa galsa í okkur
með sinni rólegu glettni. Oft flugum við á
Stjána upp úr þessu, en þá tók hann okkur ró-
lega og setti okkur á hné sér, en vafði hand-
leggjunum, sem voru harðir eins og járn, utan
um okkur, kom svo með spaugsyrði, svo við
fóram að hlæja og vildum meira af þessum
leik. Ef strákar voru orðnir svo stálpaðir, að
þeir voru farnir að róa, gekk Stjáni oft að þeim,
tók í handlegg þeirra með þumalfingri og vísi-
fingri og kleip þá, svo að hann virtist ætla að
losa hold frá beini, og þeir hljóðuðu. Þá mælti
Stjáni: „Ég hélt, að þú værir orðinn svo stælt-
ur af árinni, lagsi, að puttarnir á mér hrykkju
af vöðvunum á þér, en það er spauglaust með
meyjarholdin". Svona viðskipti enduðu alveg
eins og hjá okkur yngri krökkunum, með al-
mennri velþóknun á Stjána.
Hér hefur mikil breyting orðið á félagsnet-
verki því sem hann ólst upp við. Hann er full-
orðinn og nálgast bæði börn og fullorðna á
þeim forsendum. Samkvæmt sömu heimild tók
þetta viðmót algjöram stakkaskiptum undir
áhrifum Bakkusar:
Öðru máli var að gegna, ef Stjáni var með
víni. Þá talaði hann lítt við ungu kynslóðina, en
snéri þá máli sínu aðallega að þeim karlmönn-
um, sem voru gustmiklir og harðskeyttir.
Fálæti Stjána gagnvart fullorðnum kom
fram í að hann yrti sjaldan á fólk af fyrra
bragði og að hann var seinn í viðkynningu.
Skýringin lág í biturri reynslu af samskiptum
við aðra frá blautu barnsbeini. Saklaus börnin
gátu hins vegar ekkert gert honum. Allsgáður
svaraði Stjáni ekki fyrir sig, þegar einhver
hnýtti í hann eða aðra - en hann hugsaði við-
komandi þegjandi þörfina. Tilvitnunin heldur
áfram:
En þá var líkt og sjómaðurinn kæmi upp í
honum. Tök hans voru bæði frumleg og fanta-
leg ... Stjáni var þrennt í senn, hann var hand-
fljótur, handviss og handsterkur.
Nokkuð sem á reyndi í slagsmálum. Mark-
mið þessara slagsmála var þó ekki að upphefja
sig á kostnað annaira. Sterk réttlætiskennd
gerði það að verkum að hann átti erfitt með að
þola hvers konar mismunun og kúgun. Þórar-
inn Olgeirsson, sá kunni togaraskipstjóri, lýsir
þessum einkennum í 5. bindi Skútualdarinnar
(bls. 72-74) eftir Gils Guðmundsson:
Hann tók mig strax undir sína vernd, sá að
ég var ungur og lítt vanur, en margir óbil-
gjarnir og ribbaldar, ef því var að skipta, vildu
segja fyrir verkum og ekki ætíð sem blíðmálg-
asth'.... Við unglingarnir bárum til hans mikið
traust, því við vissum, að hjá honum var vís
vernd, ef einhver ætlaði að sýna okkur ofbeldi,
ranglæti eða misrétti.
Um leið var hann hömlulaus, ekki aðeins í
di-ykkjuskap sínum, heldur einnig undir áhrif-
um vínsins. Jón Th. telur t.d. að hann hafi verið
þjórari. Slagsmálin sýna ekki bara fyrrnefnd
samskiptavandamál og -vanmátt heldur hömlu-
lausan mann sem lætur sjaldan ef nokkurn
tímann reyna á málamiðlun samtalsins. Þórar-
inn Olgeirsson heldur áfram:
Sá, sem heyrðist standa uppi í hárinu á hon-
um, mátti eiga von á því að vera barinn niður,
því Stjána var laus höndin, og slagsmálamaður
var hann í fremstu röð.
I „Ævisögu Breiðfirðings“ gefur Jón Kr.
Lárusson áþreifanlegt dæmi um þessa eigin-
leika frá þilskipinu Portlandi, sem hann var
stýrimaður á vetrarvertíðina 1900:
Eitt sinn seinni hluta vertíðar vorum við ný-
komnir út í túr og héldum okkur í Garðsjónum,
því að útsynningur var og slæmt veður. Stjáni
var á fylleríi og kvörtuðu þeir í lúkarnum und-
an því, að ekki væri svefnfriður fyrir honum.
Ég fór fram og fór að tala um þetta við hann
með góðu, en hann svaraðu illu einu. Ég sat á
kofforti á móti honum og vissi ekki fyrri til en
hann stekkur upp og slær mig í rot. Hásetarnir
hlupu fram úr rúmunum og allt komst í upp-
nám.... Ég var borinn meðvitundarlaus og al-
blóðugur aftur í káetu, og lá ég rúmfastur
marga daga á eftir. Lét ég kalla Kristján aftur
í og halda yfir honum sjórétt, og allt var fært
inn í dagbók skipsins. Nú var Stjáni blái búinn
að vinna sér inn betrunarhúsvinnu eftir sjólög-
um, og sögðu hásetarnir honum að nú myndi
hann ekki þurfa að biðjast vægðar, ég myndi
ná rétti mínum. Stjáni mun hafa látið þau orð
falla, að ég væri nú ekki kominn lifandi til
Reykjavíkur ennþá. Urðu nú vinir mínir svo
hræddir um mig, að ég fór aldrei svo á dekk, að
þeir fylgdu mér ekki, sérstaklega að nóttu til.
I þessu dæmi opinberast helsti veikleiki
Stjána. Menn vissu hvaða þekkingu og færni
hann bjó yfir en einnig að óregla hans vann
gegn honum og því reyndu þeh' að tala hann
til. Sennilega hefur það byrjað þegar á skútum
séra Þórarins Böðvarssonar og Agústs
Flygenrings. Stjáni þoldi hins vegar ekki þessa
velvild, því að honum fannst að menn töluðu
niður til hans með því að reyna að hafa vit fyrir
honum. Viðbrögð hans voru reiði - sem olli ekki
aðeins þrúgandi ótta gagnvart honum heldur
komu þau í veg fyrir eðlileg samskipti við hann
í formi samtals. Þetta einangraði hann félags-
lega bæði innan áhafnar og innan fjölskyldu
sinnar. Þessi samskiptavandamál hans voru
vitaskuld einnig til staðar í hinu borgaralega
lífi:
Ég ætla að segja þér frá atviki, sem stendur
greipt í huga mér eins og marmarastytta - at-
viki tengdu minningunni um Stjána bláa. Ég
mun hafa verið 12 ára. Pabbi minn var þá eig-
andi Framtíðarinnar. Einu sinni var stolið frá
honum seglgarni. Var málið rætt og ýmsir með
getsakir í garða Kristjáns Sveinssonar, öðru
nafni Stjána bláa, um að hann væri valdur að
þjófnaðinum. Hann frétti þetta og taldi víst, að
mitt fólk væri höfundarnir. Og viti menn. Dag
nokkurn kemur hann askvaðandi, fullur og vit-
laus. Fóstra mín var ein heima. Það endaði
með því, að náð var í Kalla Guðmundsson og
Ágúst Jónsson, hreppstjóra. (Tilvitnun í viðtal
við Guðmund Magnússon; í Fólk án fata (bls.
21) eftir Hilmar Jónsson.)
Eins og fyrr kom fram voru foreldrar sam-
býliskonu Stjána mikið á móti ráðahag hennar
með Stjána og þá vegna óreglu hans og sögu-
sagna um hann. Því má ætla að þessi tor-
tryggni og andúð gagnvart honum hafi einnig
náð til annarra. Stuttu eftir að hann flytur til
Keflavíkur er Stjáni þjófkenndur og er ekki að
vita nema að hann sé þar gerður að blóraböggli
- því varla hefði hann brugðist svona harkalega
við ef hann hefði vitað upp á sig skömmina.
Hvað sem því líður þá hefur hann fengið vit-
neskju um áburðinn en í stað þess að ræða
málið við viðkomandi og reyna að komast til
botns í málinu fyllist hann ólgandi reiði sem
hann fær fyrst útrás fyrir með hjálp Bakkusar.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. NÓVEMBER 1997