Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1997, Blaðsíða 8

TÍÐARANDI í ALDARLOK, 1 O. OG SÍÐASTI HLUTI
‘ A
HUGUR fólks - ekki síst menntamanna - hneigist að hinu ótrúlega fremur en hinu nærtæka. Teikning eftir M. C. Escher.
sína (en ekki þjóðfélagsmál í Frakklandi eða
Alsír) er óskiljanlegt blaður. Páll Skúlason
hefur líklega valið skynsamlegri kost en ég
er hann birti í sama hefti snjalla persónulega
hugleiðingu um lífið og tilveruna undir því yf-
irskini að hann væri að skrifa um heimspeki
Derridas!3 Meinið er hins vegar að flestir
pm-istar, að minnsta kosti utan Frakklands,
taka sjálfa sig og speki sína mun alvarlegar
en Derrida.
Pm-istar ásaka. vestræna heimspekinga og
vísindamenn um rökmiðjuhyggju, ef ekki
reðursrökmiðjuhyggju („phallologocentr-
ism“). Sjálfír gera þeir sig seka um ritmiðju-
hyggju („scriptocentrism"). Þeir gleyma því
að tungumálið kom tiltölulega seint til sögu í
þróun mannsins og ritlistin enn síðar.4 Mörg
þýðingarmestu mannlegu samskiptin eru
óyrt. Vissulega er rétt að hugtök stýra að
vissu marki sýn okkar á heiminn: Sá sem
þekkir ekki hugtakið gentleman sér ekki
slíka þótt hann ferðist um Bretlandseyjar.
En kornaböm finna til sársauka, alls óvitandi
um að sársauki er, samkvæmt pm-ismanum,
félagsleg málsmíð; og sonur minn hóf, hálfs-
ársgamall, að benda á fugla sem flugu utan
við gluggann okkar án þess að þekkja hug-
takið fugl eða hafa nokkru sinni fengið sýni-
kennslu í fuglafræði. Uti á varinhellunni
girnast svo hundar tíkur og tíkur hunda þó
að hvor tveggja hafi gjamm eitt í orða stað.
Lampalyktin af ritum pm-ista gefur til kynna
uppmna þeirra: í fílabeinsturnum fræða þar
sem textar anda, ekki fólk. Skyldu pm-istar
aldrei hafa þefað af ilmandi töðu á eyfirsku
túni? Þá hefðu þeir kannski komist að raun
um að tilveran er annað og meira en texti.
Ekki skal ég vefengja þann góða ásetning
pm-ista að taki svari afskiptra jaðarhópa og
benda á ríkuleg blæbrigði menningar í heim-
inum. En afleiðingin verður önnur, eins og
við sáum í síðustu grein: frekara missætti og
mannhatur. Afskiptu hóparnir standa lakar
að vígi en áður, ef eitthvað er, fylgi þeir hinni
pm-ísku hreppapólitík. Raunar hafa sumir
þeirra þegar áttað sig á þessu og hafna skjól-
PÓSTMÓDERNISMI
HNIGNUNARHEIM-
SPEKI í ALDARLOK
EFTIR KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
Mergurinn málsins er sá að flestir pm-istanna eru upp-
flosnaðir marxistar og fagna nú nýrri alheimskreddu
gegn öllum alheimskreddum, fyrst þeirra eigin er
fallin. Ekki sakar heldur að nýja kreddan lætur þeim í
té allt það bitastæðasta úr hinni gömlu: rómantíska
lotningu fyrir duldum öfl um sem engir nema kjaftastétt-
irnar geti fengið innsýn * i.
S
AÁRINU 1994 sendi pró-
fessor í kennilegri eðlis-
fræði við New York-há-
skóla, Alan Sokal að
nafni, grein til birtingar
í Social Text, þekkt
tímarit á sviði svokall-
aðra „men n ingarfræða".
Greinin fjallaði um afleiðingar almennu af-
stæðiskenningarinnar og nýjustu skammta-
fræða fyrir heimssýn okkar: Leitt hefði verið
í ljós að „hlutvemleikinn“ væri ekki annað en
félagsleg hugarsmíð og kominn tími til að
segja skilið við arfleifð upplýsingarinnar á
sviði eðlisfræðinnar sem annars staðar. Hin
„vísindalega aðferð", er gerði ráð fyrir hlut-
lægum rannsóknaraðferðum og sammann-
legum skilningi, væri í raun fásinna, þótt
flestir raunvísindamenn neituðu enn að
horfast í augu við þá staðreynd. I hennar
stað þyrftum við nýja póstmódemíska (pm-
íska) aðferðafræði sem aftur byggðist á end-
urbættri eðlisfræði og afstæðri stærðfræði!
Greinin var ríkulega prýdd tilvísunum í
helstu „uppgötvanir" raunvísindamanna á
síðustu ámm, að ógleymdum ívitnunum í
skrif ritstjóra Social Text, sum hver yfirlæt-
isfyllri og sjálfumglaðari en orð fá lýst.
Greinin var samþykkt til birtingar, og kom út
í aprfl 1996, eftir að ritstjóramir fimm höfðu
allir lesið hana yfir, sér til mikillar og
óvæntrar ánægju: Þeir þóttust hafa himin
höndum tekið að pm-ismanum skyldi nú loks
bætast liðsauki úr áttinni þaðan sem einatt
hafði andað köldustu til hans. Gamanið grán-
aði hins vegar skömmu síðar þegar Sokal
upplýsti að greinin hefði verið gabb, mál-
flutningur sinn uppsuða af grillum og firmm,
sem sæmilegur menntaskólanemi á raun-
greinasviði hefði átt að sjá í gegnum, og ekki
heil brú í neinni rökfærslu. Allt varð vitlaust
meðal fræði- og vísindamanna á næstu mán-
uðum og ekki um meira skrifað en þetta
mikla succés de scandale. Pm-istar fáraðust
yfir trúnaðarbroti í útgáfuheiminum, sem
reiddi sig á heiðarleik höfunda (og voru þá
búnir að gleyma því að þeir viðurkenna ekki
„höfundarhugtakið"!); aðrir hörmuðu hins
vegar að pm-ískum „kennimönnum" væri svo
gengið að þeir gerðu ekki lágmarksfræði-
kröfur til innsends efnis, svo fremi að það
þjónaði málstað þeirra sjálfra.1
Naumast þarf að koma á óvart þótt rit-
stjóranum brygði ekki við öfgamar í grein
Sokals; öfgar em eitt höfuðeinkenni pm-ism-
ans, eins og lesendur hafa kynnst í fyrri
greinum. Örðugt er að semja svo langsótta
lygasögu um málafylgju pm-ista að hún geti
ekki verið sönn. Eg hef sjálfur hlustað á
grafalvarlegan kven-félagsfræðing við virtan
háskóla halda því fram í opinberum fyrir-
lestri að sólin og tunglið séu ekki annað en
málsmíðar („linguistic constmcts"), upphugs-
aðar af karlmönnum sem þörfnuðust ímynd-
aðrar klukku til að halda konum sínum að
vinnu á ökmnum. Eg hef einnig heyrt lærða
pm-ista fullyrða að tví- eða fleirtyngd börn
eigi ekki annað hlutskipti í vændum en að
verða villuráfandi vegleysingjar án sjálfs-
kenndar - og að neysla matar frá framandi
slóðum sé valdbeiting gagnvart öðrum menn-
ingarsvæðum: Við, sem ekki skiljum sögu- og
menningarlegar forsendur matargerðárlistar
þeirra, sláum engu að síður eign okkar á af-
urðimar og afbökum þær á steikarpönnum
og bragðlaukum okkar. Já, þá er víst happa-
drýgra að halda sig við íslenska súrmetið!
Eg hef áður reynt að rekja hinar pm-ísku
öfgar og óskýrleika (sem raunar er enn al-
gengara einkenni á skrifum pm-ista) að
nokkm til franskrar bókmenntahefðar þar
sem óglögg mörk skilja að menningammfjöll-
un og skáldskap (sjá þriðju grein). Því þykir
mér ögn hlálegt þegar ritstjórar grípa til
þess algenga ráðs að birta fremur blaðaviðtöl
við forsprakka pm-ismans en glefsur úr
prentuðum ritum, í von um að þá megi festa
betur hendur á djúpsærri en hálli hugsun
þeirra. Útkoman verður venjulega sú hin
sama og í viðtali við Derrida sem birtist í
Tímariti Máls og menningar fyrir nokkram
árum:2 Allt sem hann segir þar um heimspeki
inu af hatti pm-ismans. Róttækir náttúm-
vemdarsinnar gera sér til dæmis nú orðið
fulla grein fyrir því að það er bjamargreiði
að pm-istar, sem ætluðu sér að sameina alla
róttæklinga á ný undir einum hatti, tali fyrir
munn þeirra. Pm-istar gætu að vísu haldið
langar ræður um nauðsynina á verndun Mý-
vatns - sem hluta af sjálfskennd Mývetninga
- en fyrir þeim væri vatnið samt sem áður fé-
lagsleg hugarsmíð, ekki hlutlægt náttúmfyr-
irbæri; hvað þá „lifandi vera“ með siðleg rétt-
indi á borð við persónur, eins og áköfustu
náttúravemdarsinnarnir myndu halda fram.
Pm-isminn afneitar enda ekki aðeins mann-
kyninu sem náttúmlegri tegund heldur lítur
á alla flokkun náttúrunnar í tegundir og
flokka sem afstæða málsmíð.
Gísli Pálsson mannfræðingur hefur bent á,
í skemmtilegri grein, hvemig Jón prímus í
Kristnihaldi Laxness, maðurinn sem að sumu
leyti sé fulltrúi þekkingarfræðilegra efa-
semda af pm-ísku tagi, bendi samtímis á leið
út úr ógöngum pm-ismans; hann sé „málsvari
hversdagslegrar reynslu“ andspænis „ofur-
valdi texta og hugtaka" - beini sjónum okkar
að „athöfnum mannsins, lífinu sjálfu og þátt-
töku í því“. Ályktun Gísla er skýr og skyn-
samleg: „Ef við gemm ráð fyrir að við búum
öll í sama heimi og sá heimur snúist fyrst og
fremst um félagsskap við aðra og lausnir á
hversdagslegum verkefnum, á þjóðsagan um
Babel ekki lengur erindi til okkar. Þegar allt
kemur til alls em jafnvel ómálga böm fær
um að skilja hvert annáð og setja sig í spor
annarra."5
Gísli kemur hér við sjálfa kviku pm-ism-
ans: Það er hægðarleikur að hafna í orði allri
þekkingarfræði, rökfræði og stærðfræði (þó
að slík höfnun geri að vísu ráð fyrir rökfræð-
inni sem er hafnað!). Það er hins vegar erfið-
ara í verki að lifa í rústum þess heims sem
hafnað er. Myndi flugvél, hönnuð af pm-ísk-
um verkfræðingi samkvæmt vísindum
indíána, eða hverri annarri „óhefðbundinni“
eðlisíræði sem hann kynni að nota, haldast á
lofti? Það er spurningin sem pm-istar svíkj-
ast um að svara. Og hvernig ætla þeir að
skýra þá ríkjandi tilfinningu þeirra sem víða
hafa ratað að fólk sé hvarvetna „samúðar-
skylt“, svo að vitnað sé í orð Stephans G.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. NÓVEMBER 1997