Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1997, Síða 9

FRANKL ER
FARINN
EFTIR HÓLMFRÍÐI GUNNARSDÓTTUR
Kjarni kenningg Frankl er7 að mestu máli skipti fyrir ein-
staklinginn að hann geri sér grein fyrir til hvers hann lifi,
- að hann hafi eitthvað til að lifa fyrir. Tilgangur lífsins
er einstaklingsbundinn og breytilegur frá degi til dags.
Stephanssonar, jafnvel þótt „hörundslitur og
höfuðskeljar" eigi ekki saman?6 Hvernig ætla
pm-istar að andmæla þeirri ríkjandi skoðun
flestra hefðbundinna siðfræðinga að hreinn
málmur hins sammannlega skyggi hvarvetna
á glópagull breytileikans?
Pm-istar ráfa um á fræðilegum vegleysum
og reisa „villivörður"; en svo segir Stephan
G. okkur að sveitafólk á Islandi hafi nefnt
þær vörður sem einhver hlóð að óþörfu í
nánd við vel merkta vegi.7 Slíkt villuráf er
engin nýlunda í hugmyndasögunni heldur
virðist einatt fylgja lokum ákveðinna tímabila
eða blómaskeiða. Tómhyggjan - níhilisminn -
sem reið húsum meðal menntamanna í lok 19.
aldar er þar gott dæmi og að ýmsu leyti sam-
bærilegt við pm-ismann nú.
Er skýringarinnar á hnignunarheimspeki
pm-ismans að leita í loftfimleikum hefðbund-
inna heimspekinga sem fjarlægst hafi við-
fangsefni hversdagsins? Þvert á móti: Ymis
samtímaheimspeki er nú hagnýtari en
nokkru sinni fyrr. Það er frekar, eins og ég
drap á í fyrstu grein, að samtímaheimspekin
sé ekki nógu altæk lengur til að þjóna þörf-
um fjöldans. Hugur fólks - ekki síst mennta-
manna - hneigist að hinu ótrúlega fremur en
hinu nærtæka. Þorstinn í allsherjarskýringar
og víðfeðmar samsæriskenningar er
óslökkvandi. Sigurður Nordal minnti okkur
eitt sinn á hvemig það hefði orðið hlutskipti
margra mætra manna að gleypa í æsku í sig
kreddur sem seinna hafi orðið sem „bögglað
roð fyrir brjósti þeirra“ og þeir loks hafnað
án þess að verða lausir við eftirstöðvarnar.
Þeir hafi reynt að hrista þær af sér með yfir-
borðsvisku en eftir hafi setið niðurbældur
ótti við öll trúarbrögð sem í raun sé ekki ann-
að en umhverfð kreddufesta.8 Eg held að
þama sé komin enn nærtækari skýring á sál-
arlífi pm-ista en sú, sem sumt raunvísinda-
fólk hefur stungið upp á, að þeim hafi einfald-
lega gengið illa í skóla sjálfum og því fengið
óbeit á öllum skólasannindum (damnant quod
non intelligunt)! Nei, mergurinn málsins er
sá að flestir pm-istanna em uppflosnaðir
marxistar og fagna nú nýrri alheimskreddu
gegn öllum alheimskreddum, fyrst þeirra
eigin er fallin. Ekki sakar heldur að nýja
kreddan lætur þeim í té allt það bitastæðasta
úr hinni gömlu: rómantíska lotningu fyrir
duldum öflum sem engir nema kjaftastéttim-
ar geti fengið innsýn í; hulið samsæri hóps
gegn hópi, manns gegn manni - og þar fram
eftir götum.
Hvenær hjaðnar amsúgur pm-ismans?
Enginn veit hvað býr undir stakki nýrrar
aldar; en þverrandi áhugi á pm-isma í bygg-
ingarlist vekur vonir um að þessi lista- og
fræðakross ofanverðrar 20. aldar verði ekki
eilífur. Víðar í listheimum má greina viðreisn
handverks í stað froðusnakks. Óskandi væri
að hmni pm-ismans fylgdi almennt aftur-
hvarf til hugsjóna upplýsingarinnar, er hafa
sem betur fer varðveist í hópum hefðbund-
inna heimspekinga og raunvísindamanna:
hugsjóna þar sem hlutlæg þekkingarleit,
sammannlegur skilningur og eining alls
mannkyns era höfuðkeppikeflin. Fráleitt er
að túlka slíkar hugsjónir, eins og pm-istar
gera, sem eftirsókn eftir Stóra Sannleik.
Engir gera sér betur grein en heimspekingar
og raunvísindamenn fyrir vansönnun vísinda-
legra kenninga: að öll vísindi séu eðli sínu
samkvæmt barmafull af ósönnuðum - og jafn-
vel ósannanlegum - tilgátum.9 Það era pm-
istamir og andlegir lagsnautar þeirra fyrr og
síðar sem leita Sannleikans með stóra S-i.
Við hin höfum meira áhuga á safni litlu sann-
indanna sem skref fyrir skref gera okkur lífið
bærilegra og tilveruna bjartari, eins og raun-
in hefur orðið fyrir allan þorra jarðarbúa á
20. öld.
Tilvísanir:
1 Um Sokal-málið má m.a. lesa hjá Boghossian, P.,
„What the Sokal Hoax Ought to Tell Us“, Times
Literary Supplement, 13. des. (1996).
2 „Vofa gengur nú Ijósum logum um heiminn - vofa
Marx!“ (viðtal við Derrida frá árinu 1993), Tímarit
Máls ogmenningar, 55 (1994).
3 PáU Skúlason, ,,Að vera á skilafresti: Um heimspeki
Jacques Derrida“, Tímarit Máls og menningar, 55
(1994).
4 Hugtakið „scriptocentrism" þigg ég úr ágætri bók
Dissanayake, E., Homo Aestheticus (New York:
MacmUlan, 1992) en þar skilgreinir hún m.a. „heims-
list“ í dásamlegu ósamræmi við allan pm- isma.
5 Gísli Pálsson, „Hið íslamska bókmenntafélag: Mann-
fræði undir jökli" ,Skírnir, 167 (vor 1993), bls. 98 og
110.
6 Stephan G. Stephansson, Bréf og ritgerðir, III
(Reykjavík: Gutenberg, 1947), bls. 220.
7 Sama rit, IV (1948), bls. 315.
8 Nordal ræðir um þetta í formála sínum að Þyrnum
Þorsteins Erlingssonar (Reykjavík: Helgafell, 1943).
9 Þorsteinn Gylfason fjallar m.a. um vansönnun vísinda-
kenninga í ritgerð sinni, „Sannleikur", í Er vit í vís-
indum?, ritstj. Andri Steinþór Björnsson, Torfi Sig-
urðsson og Vigfús Eiríksson (Reykjavík: Háskólaút-
gáfan, 1996).
Höfundur er doktor í heimspeki og dósent
viS Hóskólann ó Akureyri.
VIKTOR Frankl, höfundur
bókarinnar Leitin að til-
gangi lífsins er farinn.
Vinkona mín, sem er
sannkristin kona, er vön
að nota þetta orðalag um
dauðann. Hjarta Frankls
hætti að slá 2. september
swastnoinn. tians hefur verið minnst víða
um heim, enda hefur bókin hans um leitina
að tilganginum selst í milljónum eintaka og
verið þýdd á fjölmörg tungumál. Hún hefur
verið talin ein af tíu áhrifamestu bókum
heimsins. Velgengni hennar
fór reyndar dálítið í taugamar
á höftmdinum því að hann
skrifaði yfir þrjátíu bækur til
viðbótar en engin þeirra náði
viðlíka fótfestu og þetta litla
kver, sem hann skrifaði í
striklotu á níu dögum. Hann
ætlaði fýrst að gefa bókina út
undir dulnefni, en var svo tal-
inn á að gangast við henni,
nafn hans yrði kverinu til
framdráttar. Aratugum síðar,
þegar höfundurinn var níræð-
ur, kom fram í viðtali að hann
fengi að meðaltali 23 þakkar-
bréf á dag frá fólki sem segði
að bókin hefði breytt lífi þess.
Frankl fæddist í Vínarborg
árið 1905. Þegar hann var
sextán ára las hann grein eftir
Sigmund Freud sem hafði þau
áhrif á hann að hann hleypti í
sig kjarki og skrifaði hinum
heimsþekkta sálgreini. Freud
varð svo hrifinn af tilskrifinu
að hann hafði samband við
piltinn og bauðst til að koma
athugasemdum hans á fram-
færi í vísindatímariti. Það
mun hafa orðið af birtingunni
í fyllingu tímans. Frankl
kynntist Freud síðar og mat
hann mikils þótt hann hefði
ýmislegt við kenningar hans
að athuga. Frankl mótaði
sjálfur kenningu í sálarfræði,
sem hann kallaði lógóþerapíu,
en logos er grískt orð sem
hefur margar merkingar. Hjá
Frankl merkir það tilgang eða
markmið. Þegar Frankl var
tekinn höndum og fluttur til
Auschwitz var hann nýgiftur
og konan hans með barni.
Hann hafði fengið aðvaranir
og stóð með vegabréf til
Bandaríkjanna í höndunum,
þegar honum snerist hugur og hann hætti
við að flýja. Honum fannst hann ekki geta yf-
irgefið ættingja sína og fóðurland. Hann tók
þá stefnu sem hann átti síðar eftir að taka
miklu oftar, þ.e. að taka því sem forlögin ætl-
uðu honum. Hann missti konuna sína, móð-
ur, föður og bróður í gasklefunum, en systir
hans hélt lífi því að hún hafði flust til Banda-
ríkjanna.
Frankl skrifaði bókina Leitin að tilgangi
lífsins eftir veru sína í fangabúðum nasista.
Þótt þarna segi frá fangavist er megintil-
gangurinn ekki að segja sögur úr útrýming-
arbúðum heldur eru dæmin tekin þaðan til
að leiða rök að kenningum höfundarins.
Hann telur nefnilega að fyrst unnt var að
finna tilgang í útrýmingarbúðum, sé alls
staðar tilgang að finna. Kjami kenninganna
er að mestu máli skipti fyrir einstaklinginn
að hann geri sér grein fyrir til hvers hann
lifi, - að hann hafi eitthvað að lifa fyrir. Til-
gangur lífsins er einstaklingsbundinn og
breytilegur frá degi til dags. Það sem máli
skiptir er þess vegna ekki tilgangur lífsins
almennt, heldur sérstakur tilgangur einstak-
lingsins á tilteknum tíma.
Frankl taldi að það að hafa haft eitthvað
til að lifa fyrir hefði bjargað lífi hans, og að
þeir sem höfðu slíkt haldreipi hefðu haft
betri lífsmöguleika en aðrir fangar. í hans
tilfelli var það handrit að vísindariti sem
hann vildi umfram allt ljúka við sem hélt
honum uppi.,
Það var enginn dans á rósum sem beið
þeirra sem komust lífs af úr fangabúðunum.
Skilningsleysi og fálæti særðu fangana djúpt
og margir urðu að þola það að enginn beið
þeirra þegar heim kom. Þeir voru ófáir sem
gátu ekki afborið það sem beið þeirra hand-
an girðinganna.
En Frankl átti framtíð fyrir sér. Hann
eignaðist aðra konu. Dóttir þeirra er stjórn-
arformaður stoftiunarinnar í Vín sem ber
nafn föður hennar. Frankl starfaði lengi sem
sérfræðingur og kennari í geðlæknisfræði og
taugasjúkdómum í Vín. Hann ferðaðist víða
og hélt fyrirlestra, var útneftidur heiðurs-
prófessor við margar menntastofnanir og
síðast í fyrrahaust frétti ég af honum við
ræðupúltið.
I fyrniefiidu viðtali við Frankl nfræðan
sagði hann m.a. „Þú spyrð hvort mér verði
enn hugsað til þessa [fangavistarinnar]. Það
líður ekki sá dagur að ég geri það ekki! Og ég
vorkenni hálfvegis yngra fólki sem kynntist
ekki fangabúðunum eða stríðinu og hefur
ekkert því líkt tii að mæla erfiðleika sína
við ... Enn þann dag í dag, þegar mér er að
daprast sýn eða stend andspænis einhverjum
alvai'legum erfiðleikum eða mótlæti... þarf
ég aðeins að hugsa mig um eitt sekúndubrot,
og ég dreg djúpt andann. Hvað hefði ég ekki
viljað gefa til þess þá að ég hefði ekki haft við
meiri vandamál að glíma en þessi!“
Eg átti því láni að fagna að lesa bókina
Leitin að tilgangi lifsins fyrir mörgum árum.
Kanski breytti hún lífi mínu eins og svo
margra annarra. Að minnsta kosti fylgdi hún
mér í mörg ár, og það var erfið glíma að
koma textanum yfir á íslensku. Bókin kom út
hjá Háskólaútgáfunni fyrir síðustu jól. Þýð-
ingin var erfið vegna þess að Frankl bjó til
mörg orðasambönd yfír hugtök sem vanda-
verk var að koma til skila. Ymislegt var líka
óljóst og á ég skuld að gjalda þeim mörgu
sem reyndu að finna með mér lausn á ýms-
um viðfangsefnum. Tvisvar var þrautalend:
ingin að skrifa til stofnunar Frankls í Vín. í
fyrra skiptið kom svar um hæl í rafpóstinum,
en þá var spurningin um aðstæður í fanga-
búðunum. Seinni spumingin fjallaði um til-
vitnun sem ég fann hvergi og guðfræðipró-
fessorar, prestar og sérfræðingar í gyðinga-
ritum þekktu ekki. Samt var setningin svo
kunnugleg, - eins og sjálfsagður hlutur, eins
og gamalkunnugt stef.
... Fangarnir era að staulast áfram
snemma að morgni á leið til vinnu. Verðirnir
ráku þá áfram með harðri hendi. „Menn
mæltu varla orð frá vöram. Napur vindurinn
ýtti ekki undir orðræður.
Maðurinn sem gekk við hlið-
ina á mér og faldi varimar á
bak við uppbrettan kragann
hvíslaði allt í einu.
- Hugsaðu þér ef konurnar
okkar sæju okkur núna. Von-
andi hafa þær það betra í búð-
unum þar sem þær era og vita
ekki hvað er að gerast hjá
okkur.
Þá fór ég að hugsa um kon-
una mína. Og meðan við staul-
uðumst áfram kílómetra eftir
kílómetra, hrösuðum í hálku,
studdum hvor annan öðru
hvoru, drógum hvor annan
upp og áfram, sögðum við
ekkert en vissum báðir að
hvor um sig var að hugsa um
konuna sína. Ég leit stundum
til himins þar sem stjömum-
ar vora að fölna og bleikt Ijós
morgunsins að brjótast fram
á bak við dimma skýjabakka.
En hugur minn hélt sér fast
við myndina af konunni minni
og hugarsýnin var kynlega
skýr. Ég heyrði hana svara
mér, sá bros hennar, opinská-
an, örvandi svipinn.
Ég varð gagntekinn. í
fyrsta skipti á ævinni fann ég
sannleiksgildi þess sem svo
mörg skáld hafa kveðið um og
margir hugsuðir talið kórónu
viskunnar, þ.e. að ástin er það
æðsta og göfugasta sem mað-
urinn getur öðlast... Jafnvel
við erfiðustu ytri aðstæður
sem hægt er að hugsa sér, þar
sem ekki er nokkur leið að
njóta sín í verkum sínum og
þar sem eina afrekið er að
þjást á réttan hátt, að þjást
með sæmd, - getur maðurinn
öðlast sælu með því að hugsa
kærleiksríkt til þeirrar mynd-
ar sem hann ber með sjálfum sér af elskunni
sinni. f fyrsta skipti á ævinni skildi ég hvað
átt er við með orðunum: Sælir eru englamir
sem eilíft horfa með elsku á óendanlega
dýrð.“
Það var þessi síðasta setning sem olli mér
erfiðleikum. Ég fann ekki tilvitnunina og
hvorki lærðir né leikir á íslandi gátu fundið
hana. Ég sneri mér því loks til stofnunarinn-
ar í Vín og spurði á rafpóstinum. Hvar er
þessa tilvitnun að finna? Eftir nokkra daga
kom svarið.
Dr. Frankl kannaðist við tilvitunina en
tnundi ekki hvaðan hún var tekin. Hann kom
ekki lengur fyrir sig því kvæði.
Höfundur er hjúkrunarfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 8. NÓVEMBER 1997 9