Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1998, Blaðsíða 8

Gísladóttir hafí átt við, nefnilega hámenning-
arlegt starf af ýmsu tagi og afurðir þess
(myndlistarsýningar, tónleikar, ballett, leik-
hús, bækur, o.s.frv.). En þetta, sem við köllum
stundum hámenningu og hámenningarfyrir-
bæri, er í sjálfu sér ávöxtur og hiuti af al-
mennu menningunni, og ég hygg að það sé
ákaflega skaðvæn lygi þegar t.d. útvarps-
hlustendur eða blaðalesendur - sem ekki
hafa hlotið menntun i textarýni né aðrar varn-
ir sem að gagni mættu koma gegn sjálfsögðu
hiutunum sem fljóta utan í orðum þess sagða
og eru markvissari til áhrifa en þau, - fá hér
að vita, að það séu þessar afurðir og ávextir
sem séu menningin, og að sá sem ekki neyti
þeirra sé menningarsnauður. Óbein og
ótilætluð íræting af slíku tagi getur komið sér
mjög illa fyrir fólk sem ekki býr yfir nægileg-
um vörnum gegn slíkri lífsskoðunarvitleysu;
hún orkar með þeim öflum sem stefna á af-
menningu, grófsku, skrílvæðingu, - tröll-
skap.
Þessi algenga og meinlega einokun formæl-
enda hámenningar á heildarhugtakinu má
heita að verði skiljanleg ef við hugsum um
hana í tengslum við sérhæfingarhyggju vís-
indanna á þeirri öld raunhyggju sem ríkt hef-
ur nú lengi. En það samband afsakar hana
ekki. I sama ljósi ættum við að líta á það, hve
rík tilhneiging hefur verið til þess meðal
þeirra, sem ástunda vísindi um bókmenntir,
að fjalla um þær án þess að hafa tillit til þess
að bókmenntirnar eru sprottnar upp úr áður
óbókfærðum málmenntum af ýmissi grein og
eiga sér þar með tilvistarheimkynni og hlut-
verk í lifandi kviku þjóðlífsins, þar sem hver
einasti maður á sjálfan sig að hlutdeild.
Af þessari sérræktarhyggju leiðir sjónar-
stað þaðan sem menn sjá bókmenntir og aðr-
ar listir, svo sem myndlist, sem sérræktaðar
dásemdir sem varla eigi sér rót í lífinu sjálfu,
en séu hins vegar harla æskileg lífsgæði þeim
sem notið fái. Það er viti firrt að vera íslend-
ingur og beita, meðvitað eða óvitað, slíku við-
horfi í afstöðunni til málmennta og annarra
þjóðmennta. Lesandi hugsi í þessu efni til
dæmis andartak til Eddukvæða eða tréskurð-
arlistar. Viti firrt, meðal annars af því að
þetta viðhorf miðlar þeirri afstöðu, að það sé
gerlegt að vera manneskja án menningar
(=hámenningar; þegar önnur er ekki til í vit-
undinni). En sá sem hefur víðari og samfelld-
ari menningarskilning veit, að allar eru
menntirnar þáttur í og sprottnar úr lífsbar-
áttunni sjálfri, þeirri baráttu að þekkja heim
sinn og sjálfan sig í honum, í þeim tilgangi
sjálfsbjargarinnar að vita það sem vita þarf til
þess að halda velli og eiga sér framtíðar von.
Hin uppgripnu ummælin tvenn (Bjarnar
Th. og Halldórs Bjarnar Runólfssonar) lúta
hvor tveggja að nýju bókinni um myndlistar-
sögu, og þótt það skelli ekki mjög í tönnum
okkar af tali þeirra að þeir séu haldnir úrvals-
hyggju-viðhorfinu, þá þarf varla að vænta
annars en svo sé. Slík er öldin nálega öll. Sá
er nú og andinn í titli bókarinnar á íslenzku:
Saga listarinnar heitir hún, án þess að vera
það nema á parti, því að ljóst er að hún er ein-
vörðungu um myndlist. Ég veit ekki til að
þessi útlendi ósiður hafi fyrr verið leiddur hér
í lög, að myndlist skuli heita Listin (á ensku
Art, listasaga History of Art), að minnsta
kosti ekki með heiti bókar. Hvers eiga aðrar
listir að gjalda? Og hvað er sérgreinar-sér-
drægni ef ekki þetta?
Maður sem kemst að orði eins og Halldór
Björn gerði í þetta skipti, talar - liggur mér
við að segja - eins og hálíviti af völdum skóla,
því að annaðhvort virðir hann svo, að vit á list
sé eitthvað annað en skyn á list og frágreinan-
legt frá því (sé þá ef til vill skólaðs manns
skynjun?); - en hver maður hlýtur æ að bera
nokkurt skyn á það sem hann sér; - eða hann
lætur svo, blátt áfram, að ekki sé til annað vit
á list en það sem kunnáttumenn kenna. Hvort
sem er, nær þetta engri átt. Þegar samhengi
er ekki fyllra en var í þessu kynningarsamtali
fær það ekki staðizt, að einhver maður hafi
ekkert vit á einhverju sem hann hoi-fir á, því
að orðið vit er víðara að merkingu en svo.
Enda var þetta víst ekki endurtekið. Svona
meinlegar skólavillur eiga það til að koma fyr-
ir á beztu bæjum, og líklega fremur þar en á
hinum bæjunum. Orð Bjarnar Th. má víst
segja að hafi bergmálað eftir verðskuldan í
þjóðlífinu fram undir jólaföstu. En sístæð eru
þau sannindi sem borgarstjórinn hefði efa-
laust viljað orða - og hefur máske orðað - að
markmiðið með stjórn samfélagsmála er það
að mannlíf dafni við holla og góða menningu í
eðlilegri þróun, þar sem ávextir sérræktar og
hámenningar þurfa að gegna eðlilegu hlut-
verki í samhengi heildarinnar. Takist þetta
vel, má vænta þess að manneskjur margar
bjargist sem annars yrðu heillaðar til tröll-
skapar, trylltar af einhverjum þeim trölla-
gangi sem æ er álengdar.
Höhjndur er dósent við Hóskóla Islands.
EFTIR DAVÍÐ ERLINGSSON
Menning er allt atferði og
lag félagsverunnar manns-
ins sem hún hefur til \: >ess
og á (dví að vera maður í
samfélagi sínu. í vaxandi
mæli, og mjög ranglega,
er hugtakið menning þó
aðeins notað um listir.
Þrjú vitni
I. Borgarstjórinn í Reykjavík, Ingibjörg
Sólrún Gísladóttir, sagði nú á haustdögum
1997 einhvers staðar þar sem hún kom fram í
oddvitahlutverki sínu, að mig minnir við ein-
hvem heldur góðan atburð eins og tilkomu
nýs skóla til starfa eða hverfismiðstöðvar í
gagnið - og heyrðust orðin í útvarpi - á þá
leið að það væri markmið með stjórn samfé-
lagsmála að sem allra flestar manneskjur
„fengju notið menningar“.
II. Bjöm Th. Bjömsson, fróður maður um
myndlist og margt fleira, málugur og orðvís
oft, kom um líkt Ieyti fram í sjónvarpsauglýs-
ingu um bók um alheimsmyndlistarsögu eftir
Austurríkismann, Gombrich að nafni, sem
kom út á íslenzku í þýðingu Halldórs Bjamar
Runólfssonar myndlistarfræðings. Bjöm Th.
klykkir út með því að segja að bókin sé slíkt
gmnnrit að hún þurfi að vera til „hjá hverri
fjölskyldu með menningarlegan metnað".
III. Og í útvarps-samtali um þessa bók -
tilkoma hennar þýddrar á móðurmálið hlýtur
að vera mikil og góð frétt fyrir þjóðmenningu
í fámennislandi - ræddi þýðandinn, Halldór
Bjöm Runólfsson, um það afreksverk höfund-
arins, sem er hálærður háskólavísindamaður
á þessu sviði, að fara út úr hugtaka-hami
stofnunarvísinda sinna og rita þannig fyrir al-
menning út frá almennum hugmyndaheimi,
að nálega hver maður skildi auðveldlega, jafn-
vel „þótt hann hefði áður ekkert vit á listum“.
í tveimur af þessum tilvikum er orðum vik-
ið beint að menningu, en í því þriðja er ákveð-
in afstaða til hugtaksins einnig ískilin undir-
staða þess sem sagt er. Hvað er hún eigin-
lega, þessi menning? Vísindamenn fleiri en ég
NÝLEGA þýdd og útgefin bók heitir Saga list-
arinnar án þess að vera það nema á parti,
því að Ijóst er að hún er einvörðungu um
myndlist. Hvers eiga aðrar listir að gjalda?
viti hafa skilgreint hugtakið á fjölmargan veg,
hver eftir sinni aðfararleið. Eigi að síður mun
óhætt að ætla, að flestar af þeim skilgreining-
um muni í rauninni ganga upp í þeirri, sem
leiðir nokkuð beint fram af almennri fræði-
legri mannlífsathugun og af merkingum orðs-
ins sjálfs og ættingja þess, að: menning er allt
atferði og lag félagsverunnar mannsins sem
hún hefur til þess og á því að vera maður í
samfélagi sínu (sem einnig vísast til með
þessu orði, menning), en með þessu verulagi
aðskilur hún sig frá og hefur sig að eigin trú
upp yfir aðra hópa og þeirra verulag, sem rík-
ir fyrir utan félagsheimkynni mannsins, að
áliti hans.
Það dugir ekki annað en hugsa um þetta
mál í allri vídd þess. Sá
sem lifði sjálfsögðu lífi
í sjálfsögðum hlutum,
þyrfti varla að mæla
margt, og hann slyppi
væntanlega við ýmsa
erfiðleika sem lylgja
því að hugsa, yfirleitt.
Gizka má á það um
svonefndar frumstæð-
ar þjóðir, sem byggju
við óbrotnar aðstæður
í einangrun frá öllu því
sem væri öðruvísi, að
hjá þeim væri viðbúið
að ekki yrði til neitt
fráleyst og víðfeðmt
menningarhugtak eins
og þetta er. En þrátt
fyrir slíkt hugtak er
samt greinilegt, að hjá
lengi skóluðum þjóðum
eiga ekki sízt lang-
skólagengnir menn í
ýmsum vanda með
menningarhugtakið.
En úr því að sæmilegt
mannlíf einkennist af
meðvitaðri umhugsun
um sjálfan sig og aðra,
og um samfélag sitt og
annarra, og um það
hverja skipan við vilj-
um hafa á málefnum
þess samlífis, þá verð-
ur ekki komizt hjá því
að móta og fága hug-
tök til nákvæmrar
hugsunar um viðfangsefni þess. Orðið menn-
ing um það að manna sig (viðleitni), að vera
eins og maður skyldi (eiginleiki, ástand) og
um þetta ástand séð sem staðlegt heimkynni
(t.d. sem þjóðarskútuna með allri áhöfn) er í
allri vídd sinni ómissandi. En vídd merkingar-
innar á líklega einnig nokkra sök á því, að
menn láta orðið oft aðeins taka til einhverra
hluta af þessu öllu.
Oft er það sjálfsagt válítið. En svo er því
miður áreiðanlega ekki um orðatilvikin þrjú.
Með orðum borgarstjórans var sú merking og
lærdómur fljótandi í umsviði málsins, að til sé
fólk sem verði engrar menningar njótandi. Að
þetta sé slæmt, það segir sig þarna einnig. En
sleppum því. Aðalatriðið er að orð borgar-
stjórans koma ekki heim við hina almennu og
víðu merkingu orðsins menning. Út frá henni
eru þau vitleysa. En það hefur eigi að síður
lengi verið algengt að viðhafa orðið menning
um það sem ég hygg að Ingibjörg Sólrún
SINFÓNÍUHLJÓMSVEIT íslands getur kallast tákn fyrir Menninguna, hugtak sem búið er að þrengja og koma út í horn. Listir eru eins og ann-
að, hluti af menningunni og listmenning er hámenning þegar best lætur. Fjarstæðukennt er að skilgreina sem menningu einungis það sem
gert er undir merki lista.
MENNING
VANDRÆÐAGANGURINN í MEÐFERÐ HUGTAKSINS
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 10. JANÚAR 1998