Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1998, Blaðsíða 7

HIÐ FULLKOMNA FORM
Kynjaævintýrið Yndisfríð
og ófreskjan verður frum-
sýnt á Stóra sviði Þjóðleik-
hússins á morgun, sunnu-
dag, kl. 14, í leikstjórn
Kolbrúnar Halldórsdóttur.
QRRI PÁLL ORMARSSON
fór á æfingu á leiknum
sem á fátt sameiginlegt
með Fríðu og dýrinu sem
Disney-fyrirtækið vann
upp úr sama ævintýri.
HÚN ER fríð og fyrsta orðið sem hún
mælir af vörum er yndi. Hún er því
skírð Yndisfríð. Fyrstu ái-in elst hún
upp í unaðsreit lífsgæðanna, dóttir
auðugs kaupmanns, umvafin fjöl-
mennum hópi systkina, sem að vísu eru misvel
innrætt. En þegar Yndisfríð er fimm ára dynur
ógæfan yfir - móðir hennar andast. Upp frá
því rekur hvert áfallið annað, skip kaupmanns-
ins farast eitt af öðru, fallega húsið þeirra
brennur til kaldra kola og fjölskyldan missir
allt, bókstaflega allt.
Frá auðlegð og velsæld sekkur fjölskyldan
ofan í fátækt og tekur sér bólfestu á afskekktu
eyðibýli. Var guð að refsa henni fyrir hégóm-
leika og dramb? Fjölskyldunni er nauðugur
einn kostur að yrkja sitt land, systkinunum til
lítillar gleði, að Yndisfríði undanskilinni. Hún
vinnur eins og brjáluð, það er svo „gaman,
mannbætandi, upplífgandi".
Þegar fjölskyldan er í þann mund að sætta
sig við orðinn hlut berst bréf - eitt skipa kaup-
mannsins hafði skilað sér til hafnar. Er hann
að endurheimta auðæfi sín? Er fátæktin fyrir
bí? Leggur kaupmaðurinn umsvifalaust af stað
til hafnar. En það eina sem bíður hans eru von-
brigði. Skipshöfnin hefur selt farminn fyrir
skyndigróða og allt sem kaupmaðurinn hefur
upp úr krafsinu eru skuldir vegna málaferla.
Sneyptur snýr hann heim en hreppir aftaka-
veður, villist og stendur skyndilega andspænis
ævintýrahöll mikilli, þar sem trén bera bæði
blóm og ávexti, þó það sé hávetur. Þar ræður
húsum risavaxin ófreskja sem í fyrstu tekur
kaupmanninum með kostum og kynjum en
skiptir síðan skapi og hótar að éta hann nema
hann fái eina af dætrum sínum til að taka sinn
stað innan mánaðar.
Að svo búnu heldur kaupmaðurinn til síns
heima og segir börnunum alla sólarsöguna.
Bregðast þau skelkuð við en Yndisfríð býðst til
að taka sess fóður síns í gini ófreskjunnar.
Verður henni ekki haggað. Mánuðurinn líður
og þar kemur að feðginin verða að leggja í’ann.
Yndisfríð lætur sem ekkert sé en er auðvitað
viti sínu fjær af skelfingu. En innan veggja
hallarinnar kemur margt á óvart og ófreskjan
ekki öll þar sem hún er séð.
Santeiginleg niðurstaða
Útgáfurnar af ævintýrinu um Yndisfriði og
ófreskjuna eru óteljandi. í uppfærslunni í
Þjóðleikhúsinu hafa Kolbrún Halldórsdóttir
leikstjóri og hennar fólk valið að styðjast við
nýlega leikgerð eftir Bretann Laurence
Boswell. Segir leikstjórinn sýninguna sameig-
inlega niðurstöðu hópsins alls.
„Við þóttumst strax finna það í gegnum
handritið að sýningin sem Boswell setti upp
með leikhópi sínum í Bretlandi hefði verið unn-
in í leiksmiðju. Þetta er augljóslega spunaleik-
gerð,“ segir Kolbrún. „Handritið er líka
óvenjulegt fyrir þær sakir að það er í raun
handrit að leiksýningu og við lestur þess upp-
lifir maður spuna þessa breska leikhóps sem
maður veit lítil sem engin deili á og hefur
aldrei séð á sviði.“
Kolbrún segir hópinn - leikstjórann, leikar-
ana, leikmyndahönnuðinn, danshöfundinn, tón-
skáldið og hljóðfæraleikarana - í upphafi hafa
þurft að taka afstöðu til þess hvaða aðferð
hann hygðist beita - hvernig hann ætlaði sér
að nálgast verkið. Hikaði hópurinn aldrei við
að velja leið spunaleikhússins.
Segir leikstjórinn leikrýmið, Stóra sviðið,
að vissu leyti hafa gefið tóninn - „við urðum
að fylla það af galdri og beitum við það ýms-
um brellum. Að því leyti gátum við hugsað
stærra en Boswell og hans fólk en svo virðist
sem sýning þeirra hafi verið sniðin að smærra
rými“.
Leikararnir eru hinir eiginlegu sögumenn
sýningarinnar. Það eru þeir sem flytja söguna
til áhorfenda, standa með báða fætur í þeim til-
búna heimi sem sagan gerist í og þeir nota alla
sína kunnáttu og klókindi til að miðla sýning-
unni til áhorfenda, eins og Kolbrún kemst að
orði. Sem dæmi má nefna að höll ófreskjunnar
er aldrei sýnileg í hefðbundnum skilningi þess
orðs, heldur kemur það í hlut leikaranna að
gera hana „sýnilega".
Kolbrún segir þeim hafa verið ljúft að halda
sig við handrit Boswells að ákveðnu marki en
þó hafi þau, svo sem spuninn gerir ráð fyrir,
ekki veigrað sér við að taka hliðarspor frá því
þegar þeim þótti betur henta. „Yndisfríð og
ófreskjan er dæmi um sýningu þar sem allir
leikaramir leggja sitt af mörkum. Sýningin er
með öðrum orðum ekki steypt í mót, heldur að
verulegu leyti mótuð af leikurunum sjálfum.
Hún hefði orðið allt öðruvísi ef leikararnir
hefðu verið aðrir.“
Þá segir Kolbrún hópinn alfarið hafa farið
sínar eigin leiðir í tónlistinni, enda gerir hún
ráð fyrir að Boswell ætlist til þess að hver sýn-
ing eigi sína tónlist. í það minnsta fylgdu
hvorki nótur né söngtextar handritinu. Segir
leikstjórinn tónlistina vísa í ýmsar áttir en höf-
undur hennar er Jóhann G. Jóhannsson, tón-
listarstjóri Þjóðleikhússins, sem flytur hana
jafnframt í sýningunni ásamt Martial Nardeau
og Pétri Grétarssyni. „Það má segja að þetta
sé tónlist frá mörgum heimsálfum. Við komum
við í hinum flúraða heimi barokksins, í hinum
fátæka vinnuheimi þjóðlagsins og hinum óræða
ævintýraheimi.“
Þau eru fá mannsbörnin á Islandi sem ekki
þekkja útgáfu Disney-fyrirtækisins bandaríska
af Yndisfríði og ófreskjunni, teiknimynd sem á
íslensku nefnist Fríða og dýrið. Óttaðist Kol-
brún aldi-ei samanburð við myndina?
„Jú, mikil ósköp. Þegar ég fór að lesa ævin-
týrið komst ég hins vegar að raun um að Disn-
ey-myndin er mjög mikil umsköpun. Þá vakn-
aði löngun til að gera sýningu á allt öðrum for-
sendum, þar sem útgangspunkturinn yrði æv-
intýrið eins og það var skráð upphaflega.“
Segir Kolbrún lykilinn að sýningu af þessu
tagi öðru fremur hafa verið nýjan titil, Fríða
og dýrið hafi ekki komið til greina. „Titillinn
Yndisfríð og ófreskjan er nýr af nálinni og gef-
ur tvímælalaust til kynna að hér er engin Disn-
ey-stæling á ferðinni. Þegar titillinn lá fyrir
varð ekki aftur snúið - ég var komin með
frelsi til að gera eitthvað allt annað en Disney!“
Lýtur sinwni lögmálum
Já, sýning Þjóðleikhússins á svo sannarlega
fátt sammerkt með teiknimyndinni og kemur
ófreskjan sjálf fyrst upp í hugann í því sam-
hengi. Hún er meira en lítið frábrugðin Dýri
Disneys, svo ekki sé meira sagt.
En við hvaða aldurshópa, öðrum fremur,
eiga Yndisfríð og ófreskjan erindi?
„Við unnum í þeim anda að sýningin lyti sín-
um eigin lögmálum," segir Kolbrún, „óháð því
hvort væntanlegir áhorfendur yrðu börn eða
fullorðnir, enda sannfærð um að gott leikhús
fari ekki í manngreinarálit, heldur hæfi jafht
ungum sem öldnum.“
Sama á að hennar mati við um ævintýrið
sem slíkt. „I mínum huga er tvennt klassískt í
bókmenntum - skrýtlan og ævintýrið. Þau eru
hið fullkomna form. Síðan er þetta auðvitað
rótgróið í okkur, slær í hjörtum okkar. Mann
fram af manni hefur ævintýrið fylgt okkur og í
öllum löndum eru til svo að segja sömu ævin-
týrin. Ætli við höfum þetta form, ævinjýrið,
ekki í genunum, sem kemur kannski ekki á
óvart þar sem það er hluti af uppeldi okkar,
miklu frekar en einhverjar aðrar bókmenntir.
Ævintýrið er rót annars skáldskapar."
í sýningu Þjóðleikhússins skipta tvær
leikkonur hlutverki Yndisfríðar á milli sín,
Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir, sem stendur í
eldlínunni á morgun, og Sigrún Waage. Om
Árnason leikur ófreskjuna en aðrir leikarar
eru Arnar Jónsson, Halldóra Björnsdóttir,
Anna Kristín Arngrímsdóttir, Ragnheiður
Steindórsdóttir, Valur Freyr Einarsson og
Gísli Rúnai' Jónsson. Bregða leikararnir, að
Steinunni og Sigrúnu undanskildum, sér allir í
fleiri en eitt gervi, mörg hver æði kostuleg.
Það er til dæmis ekki á hverjum degi sem Hall-
dóra Bjömsdóttir leikur hross, nánar tiltekið
gamla bikkju!
Áður er getið þáttar Jóhanns G. Jóhanns-
sonar í sýningunni en höfundur leikmyndar og
búninga er Sigurjón Jóhannsson, dansar em
eftir Hany Hadaya, lýsingu gerir Egill Ingi-
bergsson og hljóð Sveinn Kjartansson.
Þórarinn Eldjám þýddi verkið.
Saga ævintýrisins
ÆVINTÝRIÐ um Yndisfríði og ófreskjuna
er talið eiga sér margra alda sögu. Erfitt
er að festa hendur á uppruna þess en ætla
má að það hafi varðveist í munnlegri
geymd um langt skeið áður en það var
skráð, eins og önnur þjóðleg ævintýri.
Þannig hefur ævintýrið borist frá einum
manni til annars, frá einu landi til annars
og í meðförum ólíkra sögumanna tekið
breytingum.
Yndisfríð og ófreskjan kom fyrst út á
bók í Frakklandi árið 1740, skráð af hefð-
arkonunni Madame de Villeneuve. Skömmu
síðar gaf önnur frönsk kona, kennslukonan
Madame de Beaumont, út nýja gerð af æv-
intýrinu í safnriti nokkru. Hefur síðar-
nefnda gerðin notið meiri hylli. Fjölmargir
listamenn hafa endurskapað ævintýrið um
Yndisfríði og ófreskjuna, samið upp úr því
sögur, dansverk og ieikrit, ort ljóð eða gert
eftir því myndverk, myndabækur, teikni-
myndir og kvikmyndir. Það eru því til
óteljandi útgáfur af ævintýrinu og þeirra
frægust sennilega teiknimynd Disney-fyrir-
tækisins bandaríska sem nefnd hefur verið
Fríða o g dýrið á íslensku.
Þá er þess að geta að sagan hefur komið
í nokkrum safnbókum fyrir börn hér á
landi undir ólíkuin heitum, svo sem Híreyg
og dýrið, Stúlkan fríða og skrímslið, Fríður
og ókindin, Dáfríður og dýrið ljóta og Snót
og ófreskjan.
Morgunblaðið/Haildór
YNDISFRÍÐAR (Sigrún Waage) bíða óvæntir hlutir i höll ófreskjunnar.
ÓSK Yndisfríðar um rós frá föður stnum dregur aldeilis dilk á eftir sér. Arnar Jónsson, Gísli
Rúnar Jónsson, Steinunn Ólfna Þorsteinsdóttir og Örn Árnason í hlutverkum sínum.
HALLARKÓRINN er skipaður mörgum kyndugum karakterum.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/USTIR 10. JANÚAR 1998 7