Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1998, Blaðsíða 9

DRAUGUR VERÐUR TIL
EFTIR DAGNÝJU KRISTJÁNSDÓTTUR
„Nokkur orð af því tilefni að í greininni „Rangfærslur
leiðréttar" sem birtist í Lesbók 13. des. sl. fjallar skóldið
JÓN QSKAR um meintar rangfærslur í viðtali sem
__________Guðrún Egilson átti við Dagnýju í tilefni af___________________________
________________________doktorsritgerð hennar.___________________________________
/
IGREININNI „Rangfærslur leiðréttar"
sem birtist í Lesbókinni 13. desember s.l.
fjallar skáldið Jón Óskar um meintar
rangfærslur í viðtali sem Guðrún Egilson
tók í tilefni af doktorsritgerð undirritaðr-
ar.
Jón Óskar fer víða og fer mikinn í greininni
sem vonlegt er þar sem hann telur mig og
póst-módernistann Kristján Kristjánsson,
heimspeking á Akureyri, hafa ráðist gegn
atómskáldunum í tilraun til að- vekja upp
drauga kaldastríðsins á nýjan leik. Eg ætla
ekki að ræða þessar, um margt, athyglisverðu
kenningar. Mig langar hins vegar til að fara
nokkrum orðum um menningarumræðu eftir-
stríðsáranna og heimildir mínar að því sem ég
segi um hana í áðumefndu viðtali sem er
byggt á síðasta hluta bókarinnar Kona verður
til. Um skáldsögur Ragnheiðar Jónsdóttur
fyrir fullorðna (1996).
Síðasti hluti bókarinnar heitir „Stríð eftir
stríð“ og þar er dregin upp mynd af umræðu
og átökum í menningarlífi eftirstríðsáranna
eða áratuganna 1946-1955 og 1955-1965. Ég
tek það skýrt fram í inngangi þessa hluta rit-
gerðarinnar að það sé alls ekki markmið hans
að gera tæmandi úttekt á tímabilinu eða
skrifa sögu þess.
Það sem fyrir mér vakti var fyrst og fremst
að leita skýringa á því hvers vegna umræðan
um bækur Ragnheiðar Jónsdóttur og annarra
kvenrithöfunda þagnar nánast alfarið á síðara
tímabilinu. Þetta verkefni reyndist sérlega
snúið því að hvemig rannsakar maður þögn-
ina? Enginn er líklegur til að skrifa stefnu-
skrá um að þögninni skuli beitt sem vopni?
Heimildir mínar um það hvemig hugsað
var og talað á tímabilinu vora greinar, ritdóm-
ar og önnur prentuð ummæli manna frá um-
ræddu tímabili en líka sjálfsævisögur, viðtöl
og minningabækur sem skrifaðar eru seinna
en segja frá eftirstríðsárunum.
Það kemur flatt upp á Jón Óskar þegar ég
segi að talsvert hafi verið fjallað um tilvistar-
stefnu Sartre á kaffíhúsum Reykjavíkur á
umræddu tímabili og hann spyr: „Hvaðan hef-
ur hún þetta?“ Hann segir að kaffihús í
Reykjavík hafi aðeins verið tvö og hann hafi
sótt bæði mikið „en á hvorugum staðnum var
mikið rætt um tilvistarstefnuna..."
Þó að Jón Óskar hafi setið á báðum kaffi-
húsunum samtímis þau tuttugu ár sem hér
um ræðir er ég hrædd um að einhverjar
samræður hljóti að hafa farið fram hjá hon-
um. Þær Alfrún Gunnlaugsdóttir og Guðrún
Helgadóttir tala báðar í viðtalsbók Matthías-
ar Viðars Sæmundssonar: Stríð og söngur
(1985) um bölsýni og efagirni sem sótt hafi
að ungu fólki sem hékk löngum stundum á
Laugavegi 11 á sjötta áratugnum og ræddi
tilvistarstefnuna, Nietzsche og Sartre. í
fyrsta hefti Lífs og listar, 1950, er að finna
þýdda grein um tilvistarstefnu Sartre, í öðru
hefti Birtings, 1955, þýða Einar Bragi og Jón
Óskar vandaða grein um rómanskar sam-
tímabókmenntir þar sem Sartre og Gamus
ÞÓRHALLUR ÞÓRHALLSSON
DAGRENNING SÓLMYRKVI
Glugginn slæst upp Nær kemur þú?
hyndlan ýlfrar eftir vatni. Þambara
Glugginn slæst upp sennileg er hann látinn núna. Glugginn slæst upp Langan vetur höfum við beðið.
Vambara
þú horíir út í myrkrið Séð í eldinum
þín bíður þungur sjór. fagra, nýja veröld.
Höfundurinn er Ijóðskóld í Reykjovík.
LIÓÐRÝNI
UNDÍNA
/■
ISING
Sje jeg hin hvítu Gátu þig stigið
sakleysis-blóm geiglaust niður,
blakta á trjánna þangað sem böl
beru greinum. er búið öllum?
Fögurersýn!
ogfegrimiklu Pið brosið og blaktið
en græni skrúðinn, í blænum morguns,
sem gefur sumar. og vaggið á visnum
viðar-greinum.
Eruð þið alin, En einstöku dropar
alskæru blóm, ofan hníga. -
á einni nótt, Eruþaðykkar
og ofan stigin? a ngurs-tár?
Eruð þið alin
á undra-Iandi - Sólin stígur
íaldinsgarði frá sævar-beði
eilífs friðar? og brosir til ykkar,
blóm alhvítu;
Vitjuðuð þið vor hún sendir geisla,
um vetrzmótt, sem að bera
til þess að gleðja ykkurfrájörð
grátið auga? upp til himna.
Mætti’ykkur ekki -
miðja vega - Vildiegnú
harmakvein mikið um vegu biáa
manns frá hjarta? fyigjaykkur, blóm,
að fegra landi. -
Hærddust þið ekki En óháð er ennþá
andvörp þrungin, orrusta mörg,
sem stigu að hásæti og fjötraðir fætur
himna-drottins? ferð mjer banna.
Árið er 1884 og Undína, eða Helga Baldvinsdóttir, aðeins tuttugu og fjögurra ára
gömul en hún fæddist árið 1858 á Litlu-Ásgeirsá í Viðidal en fjórtán ára kvaddi hún
ættjörðina nauðug og flutti, eins og svo margir aðrir, til vesturheims. En það er
óhætt að segja að hugur hennar hafi dvalið á Islandi til æviloka, með ólæknandi
trega - og sá tregi er eins ríkjandi í ljóðum hennar og dauðaþráin sem kemur fram
í Isingu,
Það má segja að Helga hafi verið fædd með ljóð á vörum, því hún orti frá blautu
bamsbeini. Hún var enn barn að aldri þegar hún orti:
Hnígur sunna, og sígur
svmtur skuggi á daJ bjartan, .<
tríðum í fjallahlíðum
fjóluna bærirgjóla;
eftir ljett eyrum sljettum
ítækur streymir lækur,
í móum litlum lóum
leiðist ei við sín hreiður.
En þótt þungbært væri að skiljast sárnauðug við ættjörðina biðu samt Helgu
Baldvinsdóttur aðrar raunir miklu þyngri. Vestra biðu hennar sömu kjör og
annarra landa - þau kjör að vinna og berjast áfram. Líf hennar var hvíldarlaust
strit alla ævi. Hún var rétt rúmlega tvítug þegar hún giftist Jakobi Jónatanssyni
Líndal frá Miðhópi í Víðidal. Þau voru systkinabörn og höfðu orðið samferða vestur
um haf. Hún lagði ofurást á mann sinn en samt varð hjónabandið ekki farsælt, þar
sem hann hneigðist til ofdrykkju. Ofan á það heimilisböl bættist svo að hún þurfti að
sjá á eftir börnum sínum, hverju á eftir öðru, niður í gröfina.
Árið 1892 sleit Helga samvistir við mann sinn og hlaut þá að vera verulega að
henni sorfið, vegna þess að almenningsálitið tók hart á hjónaskilnaði. En við bættist
ofurást hennar á manni sínum, eins og kemur fram í ljóðlínunni: „Án þín að lifa er
lífsbyrði þung og Ijóð mitt er angistarstuna.“ Sum ljóða Helgu, eða Undínu, minna
fremur á sendibréf en ljóð, enda eru mörg þeirra sendibréf i bundnu máli. Hún hélt
uppi tíðum bréfaskriftum við ættingja heima á íslandi og vini í Kanada, en eftir
sldlnaðinn fluttist hún í órafjarlægð með þau tvö börn sem höfðu lifað. Hún vann
fyrir sér og bömum sínum með prjónaskap, önglaði saman fyrir prjónavél og fáum
árums síðar kynntist hún skagfirskum manni, Skúla Ama Stefánssyni Freeman.
Þau gengu í hjónaband sem reyndist afar farsælt, bæði fyrir hana og bömin en
gæfan staldraði ekki lengi við hjá henni fremur en fyrri daginn, því vorið 1904
missti hún mann sinn af slysforum.
Það hljómar eins og kaldhæðni örlaganna að þessi kona sem missti stöðugt allt
sem hún elskaði og ákallaði stöðugt dauðann sér til handa, skyldi lifa það að ná
næstum 83 ára aldri. Þegar á þrítugsaldri yrkir hún ljóðið Einstæðingurinn þar sem
hún segir: „Heimili á jörð eg ekkert á, er eg lítt þektur vegfarandi ...“ og í ljóði sem
hún nefnir Lífið segir hún: „Lífið er sorgar-kvein, lífið er ótti ... og kemst að þeirri
niðurstöðu að best sé sá kominn, „sem blundar í jörðu böli og andstreymi langt
skilinn frá ...“
En þótt líf Undínu hafi verið keðja ofin úr þjáningu og sorg átti hún bærilegt
ævikvöld því síðustu ellefu ár ævinnar bjó hún hjá dóttur sinni, Sophiu, og manni
hennar. Þau bám hana á höndum sér, svo mjög að vakti aðdáun þeirra sem til
þekktu. Eftir andbyr og hrakninga langrar ævi var nú skip hennar loks komið í
rólega höfn.
SÚSANNA SVAVARSDÓTTIR
eru rækilega kynntir. Það sýnir, að mínu
mati, hve miðlæg tilvistarstefnan var í lífs-
skilningi tímabilsins að þessi tvö metnaðar-
fullu tímarit skyldu taka hana til umræðu í
fyrstu heftum sínum. Og ég vil ekki skilja
skýrt á milli heimspekiverka og skáldverka
Sartre, Camus og Simone de Beauvoir vegna
þess að það var yfirlýst stefna þeirra allra að
nota skáldverk til að miðla heimspekilegum
hugmyndum í aðgengilegu formi. Ég vísa til
bókar minnar um það hvernig bæði konur og
karlar sem aðhylltust heimspekistefnu Sar-
tre fengu í kaupbæti það viðhorf til kvenna
sem í þeim felst.
Annað atriði í nefndu viðtali við mig vekur
bæði furðu og reiði Jóns Oskars. Hann segir:
„Þá er í fyrmefndri grein haft eftir Dagnýju
Kristjánsdóttur um atómskáldin: ..... en þau
róttækustu í hópi þeirra vildu ekld einungis
formbyltingu heldur hugsa allt upp á nýtt og
töldu sig ekki geta stuðst við neitt úr fortíð-
inni“. Þetta er úr lausu lofti gripið og lýsir
nokkuð furðulegri vanþekkingu.“
Þetta er ekki úr lausu lofti gripið og mér er
það Ijúfit og skylt að upplýsa lesendur Les-
bókarinnar um að þessi staðhæfing mín bygg-
ir á sjálfsævisögu Jóns Óskars: Borg drauma
minna sem kom út árið 1977. Þar talar Jón
Óskar um þá aðdáun sem Hannes Pétursson
naut þegar hann kom fyrst fram en segir „Ég
held allir hafi verið hrifnir af unga skáldinu
nema helst ég, því ég vildi ekki á þeim tíma
hafa ung skáld gamaldags. Ég var svo þreytt-
ur á þessari dýrkun á stuðlum og höfuðstöfum
og öllu gömlu i ljóðagerðinni, sögudýrkuninni
og landslagsdýrkuninni... Við atómskáldin
ortum aldrei eitt einasta ljóð um sögulegan
atburð úr Islendingasögum eða mannkyns-
sögunni frá liðnum öldum eða upp úr þjóðsög-
um eða goðafræði eins og nítjándu aldar
skáldin og aldamótaskáldin og raunar allir
fyrirrennarar okkar gerðu.“ (Borg drauma
minna, bls. 52).
Ef Jón Óskar hefði orðið sér úti um dokt-
orsritgerð mína og lesið síðasta hlutann hefði
hann séð hve stórt hlutverk bækur hans um
eftirstríðsárin leika í mynd minni af þeim.
Sjálfsævisögur geta verið vafasamar heimild-
ir vegna þess að þær eru alltaf huglægar túlk-
anir á mönnum og málefnum. Þær eru ein-
lægt sjálfslýsingar og segja að minnsta kosti
jafn mikið um þann sem skrifar og það sem
skrifað er um þó að höfundar reyni að fela
viðhorf sín undir yfirborði einhvers konar
gervihlutlægni. Mér þóttu sjálfsævisögur
Jóns Óskars gullvægar heimildir vegna þess
að þær eru mjög huglægar og hreinskilnar og
því auðvelt að bera túlkun þeirra saman við
aðrar tiltækar heimildir og draga ályktanir af
mismuninum. Auk þess er þar sagt frá mörgu
sem aðrir þegja um. Ef Jón Óskar er með
grein sinni að lýsa þessar bækur sínar ómerk-
ar - er það jsaga til næsta bæjar að mínu
mati.
Höfundur er bókmenntafraeðingur
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 10. JANÚAR 1998 9