Lesbók Morgunblaðsins - 20.06.1998, Blaðsíða 19

HEILLANDI
HÆGINDA-
STÓLSÓPERA
TðlVLIST
Sfgildir diskar
TELEMANN
G.P. Telcmann: Orpheus. Roman Trekel (Bar.),
Dorothea Röschmann (S), Ruth Ziesak (S),
Werner GUra (T), Maria Cristina Kiehr (S),
Hanno Mulier-Brachmann (B-bar.) Isabelle Pou-
lenard (S), Axel Köhler (KT); RIAS-kammerkór-
inn og Akademie ftir alte Musik Berlin u. stj.
Renós Jacobs. Harmonia Mundi HMC
901618.19. Upptaka: DDD, Berlín 10/1996. Út-
gáfuár: 1998. Lengd (2 diskar): 2.39:24. Verð
(Japis): 3.499 kr.
„HÆGINDASTÓLSÓPE RUR“ hafa áður
komið við sögu hér í þættinum, þ.e.a.s. langar
og úthaldsfrekar opere serie barokktímans
um goðsöguleg efni sem sjaldan er borið við
að sviðsetja, en geta engu að síður verið upp-
fullar af frábærri tónlist. Núorðið fást t.a.m.
flestallar ítölsku óperur Hándels í góðum inn-
spilunum, og í vaxandi mæli hafa forlögin
grafið upp verk úr alda gleymsku sem mörg
hafa reynzt sérlega þakklát fyrir glymskratt-
ann.
Eitt slíkt er ópera Telemanns um uppá-
haldsviðfangsefni óperufrumherja 17. aldar
(og þótt síðar væri talið), Orfeif, þrakneska
lýruleikarann sem líkt og hörpuslagari Bósa
sögu gat fært innanstokksmuni úr stað með
hljómlistinni einni saman og sem heimti Evri-
dísi sína úr helju með því að leika fyrir Plútó
(Hades) myrkrahöfðingja. Með einu skilyrði
þó - sem hann stóð ekki við, eins og frægt
varð. Þetta ígildi máttar og sjálfseyðingar
ástar hefur síðan orðið skáldum yrkisefni um
aldir.
„Die wunderbare Bestandigkeit der Liebe,
oder Orpheus" er frá Hamborgarárum Tel-
emanns, frumflutt 1726 og síðast flutt 1736,
þá undir nafninu „Die rachbegierige Liebe
oder Orasia, verwittwete Königin in
Thracien". Verkið var fyrst uppgötvað aftur
fyrir 20 árum og endurfrumflutt í Eisenach
1990, og mun hér koma út á hljómplötu í
fyrsta sinn.
Þrátt fyrir fáeinar eyður í handriti, sem að-
standendur hafa bætt í með lánsefni úr öðrum
verkum Telemanns, leynir sér ekki, að
Orpheus er meistaraverk, hvorki meira né
minna. Tilhöfðun þess til vorra stílblöndutíma
minnkar ekki við það, að hér er frjálslega
vitnað í helztu þjóðstíla öndverðrar 18. aldar -
þýzkrar, franskrar og ítalskrar óperu - og
söngtextar, þótt oftast séu á þýzku, eru
stundum á frönsku eða ítölsku, og sumir
m.a.s. sóttir úr fórum kunnugra samtímaóp-
eruhöfunda, þ.á m. Handels. Hamborg hefur
greinilega verið meiri heimsborg á þessum
tímum en halda mætti.
Fjölbreytni tónlistarinnar gengur nærri
fram af manni. Þessi langa ópera (48 númer
alls) er svo barmafull af ferskri og frumlegri
músík, að líkist helzt úttroðnu nægtahorni.
Fyrir utan aríur á öllu tilfinningaregistrinu
frá nístandi afbrýði til hjartnæmrar angur-
værðar og hjarðsælu, er m.a.s. stundum leikið
á skoplegum nótum. Þá má finna glæsilega
kóra og dunandi dansa, oft í þjóðlegum sveita-
stíl, eins og Telemann var lagið, og hvað eftir
annað kemur eyrnasperrandi tónlistin manni
á óvart. Það má að verulegu leyti þakka
eldsnarpri hljómsveit og vökrum kór undir
sveigjanlegri stjórn Renés Jacobs, sem leyfir
tónlistinni að anda með smekklegum hvfldum
á réttum stöðum, án þess að gefa neitt eftir í
hraðari atriðum.
Söngvaramir eru einvalalið, sérstaklega
kvenfólkið. Bitastæðasta hlutverkið er Orasia
ekkjudrottning er Telemann fékk að láni úr
óperu Lullys Orphée. Setur sú persóna ólíkt
meira bragð í dramað en hin hefðbundna lit-
daufa Örlagagyðja úr öðram Orfeifstónsetn-
ingum með mannlegri afbrýði sinni, heift og
harmi, sem Dorothea Röschmann „fílar í
botn“ með glæsilegum dramatískum tilþrifum
og flúrsöng. Röschmann bar einnig á gómá í
síðustu Sígildum diskum í veraldlegum kan-
tötum Bachs, en hér fær hún mun meira svig-
rúm og nýtir sér það út í æsar með sinni svip-
miklu, dimmleitu en kattliðugu sópranrödd.
Hin kvenhlutverkm eru mun smærri, að-
eins ein aría hvert, en hver fer vel með sitt.
Ruth Ziesak er fjörmikil og baraslega bjart-
sýn sem Euridice, Maria Cristina Kiehr ynd-
islega ung og tær í aríu Ismene, og Isabelle
Poulenard syngur dísina Chephisu og Hof-
gyðju Bakkusar af krafti. Roman Trekel
syngur Orfeif af nákvæmni og tilfinningu, og
næststærsta karlhlutverkið, Eurimedes vinur
hans, er ágætlega túlkað af hinum unga og
efnilega tenór Wemer Gúra. Ein aría hans,
„A l’incendio“, byrjar lygilega líkt og „Et in
spiritu sanctu" úr H-moll-messu Bachs.
Frábært diskasett - burtséð frá einu: af
hverju í ósköpunum eru plötubæklingar ekki
innbundnir til að endast? Þessi fór að detta
sundur eftir fáeinna daga notkun.
STENHAMMAR
Wilhelm Stenhammar: Sinfónía nr. 2 Op. 34;
Excelsior!, sinfónískur forleikur Op. 13. Kgl.
skozka ríkishljómsveitin u. stj. Petters Sund-
kvists. Naxos. 8.553888. Upptaka: DDD, Glas-
gow 8/1996. Lengd: 57:41. Verð (Japis): 690 kr.
ÞRÁTT fyrir náið menningarsamstarf okk-
ar við Norðurlönd, sem m.a. kemur fram í
norræna tónlistarsjóðnum NOMUS sem ís-
lenzk tónskáld hafa notið góðs af undanfama
áratugi, hefur farið fúrðu lítið fyrir norrænni
tónlist í íslenzkum hljómplötuverzlunum. Þó
virðist hún örh'tið hafa tekið við sér eftir
geisladiskavæðingu 9. áratugar, og kannski
ekki sízt eftir að Sjónvarpið hóf að útvarpa
Kontrapunkts-spumingakeppninni árið 1990.
Þar laukst upp fyrir mörgum, hversu mikinn
og frumlegan fjársjóð megi finna þar í
landsuðri, sérstaklega frá lokum 19. aldar,
þegar Norðurlandatónskáldin tóku að losa sig
undan þýzku rómantfldnni, og fram eftir
þeirri tuttugustu. Mun einkum fyrsti þriðj-
ungur þessarar aldar hafa verið gjöfúll í þeim
efnum og mikið frumútgefið á síðustu 6-8 ár- '
um sem til skamms tíma var lítt þekkt, þó að
íslenzkir innkaupastjórar virðist enn varla
þekkja annað en Grieg, Sibelius og Nielsen.
Fyrir utan hið aumkunarverða úrval af
kammertónhst almennt er norræna tónhstin
líklega stærsta gloppan í reykvískum plötu-
búðum.
Það segir þó sitt um framgang norrænnar
tónlistar á alheimsvísu, að risavaxna lág-
verðsútgáfan Naxos skuli æ meir farin að
gefa út tónlist frá okkar heimshluta, og ekki
bara eftir áðurnefnt þrístirni, en umræddur
diskur mun fyrsta dæmi um hljóðritun á
hljómsveitarverkum Stenhammars utan
Norðurlanda.
Wilhelm Stenhammar (1871-1927) var aðal-
stjórnandi sinfóníuhljómsveitarinnar í Gauta-
borg frá 1907. Hann lagði þar mikla áherzlu á
norræna tónlist og voru sumir fremstu sin-
fónistar Norðurlanda meðal vina hans, eins og
Carl Nielsen, Hugo Alfvén og Jean Sibelius. I
hinum ágætu bæklingsnótum P-G. Bergfors
kemur fram, að Önnur sinfónían (1911-15)
spratt af löngun til að skrifa „gegnsæja og
heiðarlega tónlist án skrflslegrar sýndar-
mennsku", og átti hann þar líklega við hina
brucknersku Fyrstu sinfóníu sína í F-dúr frá
1902 fyrir risahljómsveit, sem hann dró síðan
til baka, að því er virðist eftir að hafa heyrt
hina erkinorrænu 2. sinfóníu Sibeliusar.
Það má til sanns vegar færa, að ósvikin nor-
ræn sumarbirta svífi yfir Tvisti Sten-
hammars. Orkestrunin er gegnsæ og fag-
mannleg, og sænska þjóðlagið skín víða í
gegn. Ofuráhrifin frá þýzku meisturunum eru
að mestu horfin, nema vera skyldi í síðasta
þætti, sem er einskonar sinfónísk „Grosse Fu-
ge“ í frjálsu tilbrigðaformi. I Excelsior!-for-
leiknum frá 1898 - latneska heitið merkir
„Hærra!“ og einkennist af uppleitu rísandi
lagferli - ræður þýzka rómantfldn hinsvegar
enn ríkjum, þrungin ólgandi ástríðu.
Sundkvist þekkir greinilega sína tónlist inn
og út, því Skotamir leika verkin eins og inn-
fæddir og með miklum glæsibrag. Upptakan
er hæfilega nálæg en ofurlítið þurr.
Ríkarður Ö. Pálsson
KV1KMY]VPIR
Bæjarbfó f Hafnarfirði
PÓLSK KVIKMYNDAHÁTÍÐ
Þjóðverjar „Niemcy"
Leikstjóri: Zbigniew Kaminski. Handrit: Kam-
inski, byggt á samnefndu leikriti Leon
Kruczkowski. Kvikmyndatökustjóri: Zbigniew
Wichlacz. Tónlist: Maciej Zielinski. Aðalhlut-
verk: Per Oscarson, Matthew Sullivan, Vivian
Schilling, Scott Cleverdon, Beata Tyszkiewicz,
Peter Thoemke. Enskt tal.
OPNUNARMYND pólsku kvikmyndahá-
tíðarinnar, sem hófst í Bæjarbíói í Hafnar-
firði í gærkvöldi, var Þjóðverjar eftir Zbigni-
ew Kaminski, sem er gestur hátíðarinnar.
Alls eru sýndar átta myndir á pólsku hátíð-
inni er stendur til 26. júní og markar upphaf-
ið að kvikmyndasýningum í Bæjarbíói eftir
áralangt hlé nú þegar Kvikmyndasafn Is-
lands hefur tekið við húsinu og er ánægju-
legt til þess að vita að bíóið er farið að gegna
á ný sínu gamla hlutverki.
Þjóðverjar byggist á samnefndu leikriti
eftir Leon Kruczkowski og ber myndin þess
stundum merki að vera gerð eftir sviðsverki,
en leikstjóranum, Kaminski, tekst að mörgu
leyti vel að „opna“ það og víkka svið þess
fyrir kvikmyndina. Myndin segir frá fjöl-
skyldu í þýskum háskólabæ í miðri seinni
heimsstyrjöldinni árið 1943. Fjölskyldumeð-
limir og vinir safnast saman hvaðanæva að,
frá Noregi, Frakklandi og Póllandi, í tilefni
þess að nú skal heiðra fjölskylduföðurinn, líf-
fræðinginn Walter Sonnenbruch, fyrir 40 ára
starf að vísindum. Gamli maðurinn er ekki
hrifinn af stríðsbrölti landa sinna en hefur
ekki uppi orð um það opinberlega. Einn son-
ur hans er kaldrifjaður nasisti í SS-sveitun-
um, staðsettur í Noregi. Dóttir hans
skemmtir sem söngkona í Frakklandi og er
gyðingadrengur fær
að lifa eða er skot-
inn? Hvers vegna
gefúr ungi nasistinn í
Noregi móður von
um að sonur hennar
er á lífi þegar hann
veit betur? Hvað ger-
ir þýska fjölskyldan
þegar gyðingurinn
kemur inná heimilið?
ÚR mynd Kaminskis, Germans, sem veltir upp siðferðislegum spurningum um breytni í strfði
fullum kringumstæðum.
öllu frjálslyndari en bróðir hennar, líkist
meira fóður sínum. Einn heimilisvinurinn,
sem snúið hefur til baka að heiðra gamla
manninn, er lágtsettur hermaður, staðsettur
í Póllandi. Kvöldið sem vísindamaðurinn er
heiðraður er þetta fólk samankomið á heimili
hans ásamt öðrum í fjölskyldunni (maðurinn
hefur einnig misst fjölskyldumeðlimi í stríð-
inu) þegar gyðingur á flótta rekst til þeirra.
Hér er á ferðinni mynd sem veltir upp sið-
ferðislegum spurningum um breytni í stríði
undir mjög öfgafullum kringumstæðum.
Hvað er það á endanum sem ræður því hvort
hermaðurinn frá Póllandi ákveður að ungur
Fjölþjóðlegur hóp-
ur leikara kemur
saman í myndinni og
leika allir á ensku
með misjöfnum ár-
angri. Kaminski not-
ar endurlit, sem öll
tengjast ódæðisverk-
um nasista í stríðinu,
með áhrifaríkum
hætti til þess að segja
söguna og varpa Ijósi
á persónur hennar.
Uppbygging mynd-
arinnar gerir að
verkum að brotin
raðast smámsaman í
heildstæða mynd.
Hið myrka innilokun-
arkennda andrúms-
loft sem skapað er
með klippingu, lýs-
undir mjög öfga- ingu og bráðgóðri
kvikmyndatöku
Zbigneiw Wichlacz
ýtir undir það hrollvekjandi ástand sem
gamli maðurinn veit fullvel af en þorir ekki
að tala um. Kaminski nær fram einhverjum
nákulda í lífi og aðstæðum fólks sem bjó við
hið geðsýkislega samfélag nasista og lét
stjórnast af hatri, hefndarþorsta og ótta.
Arnaldur Indriðason
ÞJÓÐVERJAR í STRÍÐI
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 20. JÚNÍ 1998 19