Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1998, Page 5

komulag. Því til stuðnings er dæmið úr Njálu
þar sem sonur Njáls giftist dóttur Ásgríms El-
liða-Grímssonar auk þess sem að Njáll tekur
son Ásgríms í fóstur. Miller bendir ennfremur
á að fóstur hafi takmarkast af framboði á börn-
um annars vegar og getu heimila til að taka við
nýju barni hins vegar hvort sem um var að
ræða ómagafóstur eða samningsbundið fóstur.
Þannig hafi fósturkerfið orðið til að dreifa
kostnaði og vinnu við barnauppeldi sanngjarnt
á búin og stuðlað að kjarajöfnun. Miller nefnir
innan sviga að barnaútburðir hafi hugsanlega
einnig getað jafnað kjör en er vantrúaður á að
þeir hafi verið algengir. Þetta er undarlegt í
Ijósi þess að barnaútburðir og -morð eru al-
mennt talin hafa verið tíð hér á landi á þjóð-
veldisöld eins og annars staðar í Evrópu á sama
tíma. Ef fósturkerfið var eins skilvirkt og lög og
fornbókmenntir gefa til kynna hafa barnaút-
burðir verið næsta óþarfir. Aftur á móti er ólík-
legt að fólk hafi alltaf samþykkt ómagafóstur
þegjandi og hljóðalaust. Kannski hefm- fátæk-
um foreldrunum sjálfum þótt skammarlegt að
eignast barn sem þau gátu ekki séð fyrir og
þurftu að íþyngja samfélaginu með. Bamamorð
hafa líklega verið fyrir hendi að vissu marki.
Hins vegar hlýtur fósturkerfið oft að hafa verið
hentugur valkostur og hefur áreiðanlega dregið
úr bamamorðum að einhverju leyti.
Þótt ástæðurnar fyrir því hvers vegna for-
eldrar sendu börn sín viijugir í fóstur liggi fyr-
ir er enn eftir að útskýra hvers vegna það var
svo sársaukalaust að láta barn alast upp hjá
ættsmærra fólki en kynforeldrunum. Væri
barninu nokkuð innrætt sama göfuga siðferðið
hjá lágættaðri fósturforeldrum eða jafnvel ein-
hverju ómenni sbr. Þjóstólf, fóstra Hallgerðar
langbrókar? Ef marka má íslendingasögur
hafa þjóðveldismenn ekki talið umhverfið mik-
ilvægan áhrifaþátt í mótun mannsins. Viðhorf-
ið, sem kemur fram í Njáls sögu í setningunum
„þat er mælt, at fjórðungi bregði til fóstrs" og
,,[þ]at var mælt, at [Þjóstólfur] væri engi skap-
bætir Hallgerði“ er nefnilega mjög fágætt í Is-
lendingasögum. Þetta viðhorf kemur varla
nokkurs staðar eins skýrt fram og í Njálu. Al-
gengara er það viðhorf að erfðir ráði öllu um
hvern mann bamið hafi að geyma. Þetta kemur
fram í mörgum dæmum um að böm vora höfð í
umsjá skúrka eins og Þjóstólfs. Einnig kemur
fram í íslendingasögunum að karlmannlegir
eiginleikar kvenna, eins og skapharka og ör-
lyndi, geri þær aðlaðandi þótt ekki þætti við
hæfi að þær létu mikið á þeim bera. Frægustu
dæmi slíkra kvenkosta era Hallgerður lang-
brók og Bergþóra Skarphéðinsdóttir. Þetta
sýnir hve mikilvægar erfðir voru í augum þjóð-
veldismanna. Synimir áttu helst að erfa karl-
mennsku sína frá báðum foreldram en mæð-
urnar áttu að bera hana hávaðalaust til sona
sinna. Trúin á mátt erfða fram yfir umhverfi
kemur þó líklega skýrast fram í vinsælu sagna-
minni um umskiptinga. Gott dæmi um þá era
Geirmundur og Hámundur Hjörssynir sem
segir frá í Sturlungu. Þeir bræður voru kon-
ungssynir en voru svo ljótir við fæðingu að
drottningin skipti þeim fyrir myndarlegan
þrælsson, Leif Loðinhattarson. Þótt synimir
væra aldir upp sem þrælar urðu þeir stórhuga
nyög. Leifur „guggnar" en bræðurnir „gangast
við, því meir sem þeir eru eldri, og bregður því
meir til síns ætternis.“ Sagan segir frá því er
þeir hrekja Leif úr hásæti sínu, þar sem hann
var að leik, og ræna hann leikföngunum. Þar
þótti konunglegt eðli þeirra koma skýrt fram
og skipti drottningin aftur við ambátt sína.
Fóstwr sem merki wm ást
Eins og minnst var á í inngangi hefur tíðni
fósturs verið talin vottur um að foreldrar á
þjóðveldisöld hafi ekki unnað börnum sínum.
Jón Viðar Sigurðsson segir barnadauða hafa
gert það að verkum að foreldrar hafi „veigrað
sér við að tengjast börnum sínum eins nánum
böndum og foreldrar gera í dag“ og að það hafi
ásamt fleiru auðveldað þeim að láta öðrum eft-
ir umsjá þeirra. Ef það er satt að foreldrar hafi
ekki þorað að elska börnin sín, hver gerði það
þá? Varla hafa fósturforeldrar þorað að elska
bömin frekar en kynforeldrar. Gerði barna-
dauði það þá að verkum að enginn þorði að
elska börn eða var húskörlum og -kerlingum
þröngvað til að taka áhættuna á því að bindast
bömunum tilfinníngalega?
Fyrst er að athuga að þegar um þjónustu-
fóstur ræðir eru foreldrarnir ekki að yfirgefa
barnið. Fósturforeldrið hafði tæpast einkarétt
á að umgangast barnið þegar kynforeldrar
bjuggu undir sama þaki. I dag eru börn hins
vegar geymd hjá dagmæðrum, á leikskólum,
gæsluvöllum og í grunnskólum stóran hluta
dagsins flesta daga vikunnar og ekki er það
talið til merkis um ástleysi foreldra.
Hins vegar þykir mér það hljóma nokkuð
ótrúlega að foreldrar hafi bælt niður föður- og
móðurást sína en látið hjú sín spila tilfinninga-
lotterí með börnin í sinn stað. Þar vil ég vitna
til kenningar Else Mundal um þjóðfélagslegt
gildi fósturkerfisins. Viljinn til að senda frá sér
barn getur þannig eins verið merki um ást á
því. Einnig minni ég á athugasemdir Millers
um hagnýtar ástæður fósturs í hverju tilfelli
fyrir sig. Verndareðlið veldur þvi að foreldri
sendir dótturina burt frá of áköfum karlmönn-
um, ekki kaldlyndi. Viljinn til að senda son í
umsjá lögfróðs manns sýnir að faðirinn vill búa
soninn vel undir framtíðina, ekki að hann vilji
losna við hann.
Hver voru þá raunveruleg áhrif fósturkerfis-
ins? Rannsóknir bandariska sálfræðingsins
Bowlbys frá 1973 sýndu fram á að börn sem
ólust upp á stofnunum vora félagslega og til-
fínningalega vanþroska sem háði þeim jafnvel
alla ævi. Hann túlkaði niðurstöðurnar þannig
að aðskilnaður við móður væri ástæðan fyrir
vanþroskanum. Skoðun Bowlbys náði mikilli
útbreiðslu og gerði fólk afhuga dagvistun
barna. Bowlby var síðar gagnrýndur fyrir
þessa skoðun sína, enda sýndu rannsóknir Cl-
arke-Stewarts frá 1989 og 1993 að stofnana-
börn gátu jafnvel skarað fram úr börnum sem
ólust upp hjá mæðram sínum. Nauðsynlegt er
að börn fái alhliða örvun og samneyti við full-
orðna og jafnaldra og að þau nái að mynda ná-
in tengsl við fullorðna manneskju á fyrstu ár-
unum. Hvort sú manneskja er kai-1 eða kona,
foreldri eða óskyld barninu breytir engu um
þroska barnsins. Af þessu má sjá að fóstur er í
sjálfu sér ekki slæm uppeldisaðferð.
íslensk þjóðveldislög kveða á um að fóstur-
börn skuli hljóta góða meðferð. í Grágás
stendur að ef barn sætir ekki góðri meðferð
skuli fóstursamningurinn ógildur og fósturfor-
eldrarnir jafnvel látnir greiða sekt. Þessi
áhersla á gott atlæti er gott merki um að þjóð-
veldismenn bára mikla virðingu fyrir börnum.
Fyrst þeir trúðu ekki á mótandi áhrif uppeldis
eða umhverfis, er hagkvæmnisjónarmið ekki
kveikjan að lagaákvæðinu. Það þótti einfald-
lega ósæmandi og óeðlilegt að fara illa með
börn. Góð meðferð á barni hefur einnig verið
nauðsynleg tU að vernda sáttargjörð eins og
áður sagði. Ef fósturbarn sætti síðri meðferð
en önnur börn fósturforeldranna var ekki góðs
að vænta af kynforeldrum þess og því væri
hagsmunabandalagið og samfélagslegt gildi
þess að engu gert. Aftur á móti útskýra hags-
munir ekki alla söguna, allra síst þegar ómaga-
fóstur áttu í hlut en þau hljóta að hafa verið
stór hluti tilfella ef ekki mikill meirihluti.
Heimildii- benda til þess að sambandið milli
fósturforeldra og fósturbarna hafi ekki verið
neinu síðra en ef um kynforeldra væri að ræða.
Guðríður, ómagi Gísla Súrssonar, er eins og
dóttir hans og Auðar konu hans. Hún fylgir
þeim hjónum í útlegð Gísla, grætur þegar Auð-
ur þykist ætla að svíkja bónda sinn og tefur
framsókn Eyjólfs gráa og manna hans í lokaat-
lögunni að Gísla. Signý í Harðar sögu tók láti
Þórdísar fóstru sinnar illa og Þorgerður í
Finnbogasögu unni fóstra sinni mikið og tók
hana með sér á bú eiginmanns síns. Njáll á
Bergþórshvoli unni Höskuldi, fóstursyni sín-
um, meir en sínum eigin sonum, Ari fróði segir
Teit, fósfra sinn, þann mann sem hann kunni
spakastan og svo má lengi telja. í íslendinga-
sögunum er sambandi fóstra og fósturdóttur,
sem búa á heimili kynforeldranna, lýst sem
nánu og tilfínningaríku.
Þegar öllu er á botninn hvolft er alls engin
ástæða til að telja fósturkerfið lýsa ástleysi ís-
lenskra foreldra á miðöldum. Ærin ástæða er
til að ætla að íslenskir foreldrar - og fósturfor-
eldrar - hafi verið fullkomlega færir um að hlúa
að félags- og tilfinningaþroska barna sinna.
Lög og bókmenntir benda heldur ekki til ann-
ars en að fósturkerfið hafi gengið með ágætum
og skilað heilbrigðum samfélagsþegnum.
Því er ekki hægt að setja samasemmerki á
milli fósturs og ástleysis. Þvert á móti ber það
vott um umhyggju fyrir bömum. í ljósi endur-
tekinna sálfræðirannsókna á börnum má ann-
ars teljast illmögulegt að ástleysi foreldra sé
útbreitt í nokkru samfélagi. Engin ástæða er
til að ætla að nokkuð hafi verið athugavert við
fóstur sem uppeldisform og í mörgum tilfellum
var það lítt frábrugðið því sem enn tíðkast í
dag. Sálfræðirannsóknir á ungbörnum sýna
fram á að þau geta tekið út félagsþroska sinn
hjá hverjum þeim sem veitir þeim nægjanlega
athygli. Lög þjóðveldisaldar kveða á um að
fósturbörnum beri gott atlæti og fornbók-
menntir benda til þess að það hafi gengið eftir.
Fósturkerfi þjóðveldismanna hefur stundum
hlotið óréttmæta gagnrýni en í reynd var fátt
athugavert, við fósturkerfið, jafnvel ef það er
skoðað með augum nútímamanns.
Heimildarskrá:
Grágás. Lagasafn íslenska þjóðveldisins. Gunnar Karls-
son, Kristján Sveinsson og Mörður Ártjason sáu um útgáf-
una. (Rv. 1992.)
Else Mundal: „Forholdet mellom bom og foreldre i det
norrnnc kjeldematerialet". Collegium Medievale I. (1988
bls. 9-26.)
W. I. Miller: Bloodtaking and Peacemaking. (Chicago
1990.)
Helga Kress: „Fyrir dyrum fóstru", Tímarit Háskóla ís-
lands 4. (1989 bls. 133-144.)
Jón Viðar Sigurðsson: „Böm og gamaimenni á þjóðveldis-
öld.“ Yfir íslandsála. Gunnar Karlsson og Helgi Þorláksson
höfðu umsjón með útgáfu. (Reykjavik 1991, bls. 111-130.)
Henry Gleitman: Psychology. 4. útg. (New York 1995.)
Helgi Þorláksson: „Óvelkomin börn?“ Saga. Tímarit
Sögufélagsins 24 (1986. bls. 79-120.)
Sálíi-æðibókin. Ritstj. Hörður Þorgilsson og Jakob Smáti.
(Rv. 1993.)
Höfundur er sagnfræðingur.
JÓN FRÁ PÁLMHOLTI
MIÐNÆTU RG ANG A í BUENOS AIRES |
Nóttin fyllir augu mín söngvum. Ljósin svæfa grænt myrkur götunnar. Gullnir speglar hótelanna kasta töfrum yfir dimm augu næturbamanna.
Ilmur af víni og brenndu kaffi fikrar sig eftir mjóu stræti milli gamalla húsa. Harmur tónlistarinnar vekur nóttina af svefni dagsins meðan sólin hvílist.
I hótelgarðinum brýst ástin úr viðjum og tangóinn kviknar án taumhalds guðanna. Kona með ungbarn situr á gangstétt og réttir vegfarendum hönd sína í bæn.
Borgardúfurnar kurra á svölum húsanna. Skeggjaður maður sefur undir gömlum stiga. Skortítlurnar fara um óhreina staði þarsem kyrrlátt rökkrið ríkir ótruflað.
Nóttin fyllir augu mín söngvum. Hótel Bauen er opið ogfólkið flæðir um anddyrið út oginn einsog fjársafn. En ljós heimsins lýsa aðeins þeim ríku.
Höfundurinn er skóld í Reykjovík.
KRISTJÁN HREINSSON
HÁGÖNGUSONNETTAN
Menn tala um að bráðum tíðin batni,
að börnin okkar lífsins gæði fái,
að land og saga verða undir vatni,
að víst þá drjúpi ál af hverju strái.
En takmörk eru fyrir mannsins frelsi,
hans flestar kenndir geta stefntí öfgar
og þegar löngun hans er orðin helsi
úr huga týnist það sem manninn göfgar.
Sú þjóð sem átti falinn mikinn forða
mun feðra sinna undraveröld gleyma
ef aðeins græðgi bömin fá að borða
og beiskir drykkir niður kverkar streyma.
A milli þess sem var og hins sem verður
er vegur manns úr
rafmagnsþráðum gerður.
Höfunduririn er skóld í Reykjavík.
HRAFN SÆMUNDSSON
HAUSTBRÁÐ
Hann gekk einn á móti haustinu ogsólin
sendi hlýja geisla niður til hans og hann þræddi
jökulröndina og droparnir vættu fölan haustgróðurinn.
Oghann hlustaði á veikt gjálfur dropanna
sem féllu úrjökulröndinni og urðu
að seitlandi smásprænum sem runnu í lindina.
Og lindin var tær og speglaði haustsólina og
tók á móti dropunum án skilyrða því
lindin vissi að jökulvatnið var hreint og tært.
Og lindin og jökulvatnið mættust í lindinni
án orða í þögulli nánd og svalt vatnið
fléttaðist óbrotið yfir lindarbarminn á leið til hafsins.
MEÐ TÓMAN MAL
Með fá orð ípokanum gengur hann
enn á brattann og finnur böndin
skerast í axlirnar af því að
fá orð síga í.
Og hann hugsar um útlagann sem gekk
einn á brattann, lotinn og lúinn
af byrði þungri, tómum mal.
Og hann heyrði kallað úr skýinu dimmum rómi:
Láttu pokann síga því nú er ekki dagur til að æðrast.
Höfundurinn er fulltrúi og býr í Kópavogi.

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. ÁGÚST 1998 5