Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1998, Blaðsíða 6

9 t W4
HVERNIG varð ísland ríki
meðal ríkja? Hvað liggur að
baki sjálfstæði þjóðarinnar?
Hvemig komast jaðarhópar
inn á miðjuna? ísraelski menn-
ingarfræðingurinn Itamar
Even-Zohar telur að svaranna
við þessum spumingum sé
ekki síst að leita í menningarlegri viðleitni sem
getur birst með ýmsum hætti. Itamar telur að
það megi skoða þessa menningarlegu viðleitni í
stærra samhengi en oft hefur verið gert. Bók-
menntir eru til að mynda opið og fjölþætt kerfí
þar sem ólíkir þættir takast á. Með því að kanna
samspilið á milli þessara ólíku þátta má sjá
hvemig kerfíð breytist í tímans rás og hvernig
það starfar innan samfélagsins. Itamar hefur til
dæmis kannað hvaða hlutverki bókmenntir
gegna í sköpun eða tilurð ríkja. Hefur hann
einkum skoðað smáa menningarheima á borð
við Katalóníu á Spáni þar sem þjóðarmenning
er sköpuð á tiltölulega skömmum
tíma í pólitískum tilgangi. Island
þykir honum einnig sérstaklega
áhugavert í þessu samhengi en hér
hafa hlutimir gengið óvenjuvel upp.
Það er raunar fleira sem vekur
áhuga hans hér. Itamar hefur á und-
anfömum árum glímt við að þýða
Njáls sögu á hebresku. Hann segist
engu getað lofað um verklok en
hann fínni þó til skyldunnar þar sem
hann sé sennilega sá eini sem geti
þýtt söguna á hebresku. Hann hefur
heimsótt ísland áður og segist hafa
fylgst vei með vexti og viðgangi
þjóðarinnar á síðustu áratugum. Nú
er hann hér í rannsóknarleyfi og
hefur haft aðstöðu á Árnastofnun.
Hann segist hafa farið víða í gegn-
um tíðina til að sinna rannsóknum
sínum á ólíkum menningarsamfélög-
um. Pað sé nauðsynlegt að komast í
snertingu við viðfangsefnin.
Itamar gegnir prófessorsstöðu í
menningarfræðadeild við háskólann í
Tel Aviv. Hann er tæknilegar sinnað-
ur en margir starfsbræður hans en
fínna má allar ritsmíðar hans á
vefslóð hans á netinu (httpý/
www.tau.ac.iV —itamarez). Séu eldri
greinar hans skoðaðar, svo sem eins
og „Polysystem Theory“ (1979, end-
urskoðuð útgáfa 1990), er greinilega
eitt undirliggjandi þema sem drepið
var á hér í upphafi en það er sambandið á milh
miðju og jaðars. Þegar ég hitti hann innan um
gamlar skræður á Amastofnun er hann sam-
þykkur því að ágætt sé að hefja samtalið á þess-
um stað í verkum hans þótt samband miðju og
jaðars sé flókið og erfítt umræðuefni.
r
Eg hafði fyrst og fremst áhuga á að skoða
sambandið á miili miðju og jaðars í
ákveðnum heildum. Við getum litið á Evr-
ópu sem eina slíka heild en í henni eru svo
margar minni heildir þar sem má fínna tog-
streitu milli miðju og jaðars.
Sumir eiga erfitt með að skilja sambandið
milli miðju og jaðars en það má skýra með ein-
fóldu dæmi. Ef þú ert í miðjunni geturðu
ákveðið hvemig buxum þú vilt klæðast en ef þú
ert á jaðrinum verður þú að klæðast buxunum
sem miðjan segir þér að klæðast. Þú getur auð-
vitað ákveðið að Úæðast einhverju öðru en þá
færðu líka að gjalda þess á einhvern hátt. Tii
að brjótast undan þessu oki miðjunnar verður
þú annaðhvort að gera uppreisn og ryðjast inn
á miðjuna eða búa til annað kerfí. Barátta
margra ólíkra hópa manna við að aðskilja sig
frá einhverri miðju skýrist af þessu, þessir
hópar hafa komist að þeirri niðurstöðu að þeir
geta ekki átt neinn þátt í ákvarðanatöku í því
samfélagi þar sem þeir búa og telja því best að
búa sér til sitt eigið kerfí; af þessum ástæðum
aðskildu Slóvakar sig frá Tékkóslóvakíu,
Flæmingjar sig frá frönskumælandi hluta
Belgíu og Katalónar hafa verið að reyna að
skilja sig frá Spáni með þó nokkrum árangri,
þeim hefur tekist að sölsa undir sig töluverð
völd, segja má að þeir hafí búið til nýja miðju á
Spáni. Þessa togstreitu má einnig fínna í
Frakklandi á milli suðurhluta landsins og norð-
urhlutans. Suðurhlutinn er jaðarsvæði og lýtur
valdi Parísar nánast í einu og öllu; fólk í suður-
hlutanum getur ekki einu sinni notað sitt eigið,
eða öllu heldur sín eigin tungumál, París ræður
því hvernig það talar, hvað það hugsar, hvernig
það klæðist, hvað það borðar og svo framvegis.
Fleiri dæmi mætti nefna.
Við erum með öðrum orðum að tala um vald-
hafana og svo hina kúguðu. Tveir franskir
blaðamenn könnuðu á skemmtilegan hátt
valdastrúktúr franska samfélagsins á níunda
áratugnum. Niðurstöður þeirra voru þessar: í
Frakklandi búa sextíu milljónir manna. Fimm-
tíu þúsund þeirra lesa daglega einhvem texta.
Fimm þúsund þeirra taka þátt í að skrifa þessa
texta, ritstýra þeim, gefa þá út og selja. Fimm
hundruð þeirra skrifa þá texta sem teljast
mega mikilvægir. Einungis hundrað þeirra
ákveða svo hvaða textar eru mikilvægir. Af
AUÐLEGÐ FELST
• •
FJOLBREYTTU
SAFNI
TÆKIFÆRA
Þa
:
Itamar Even-Zohar
Morgunblaðiö/Amaldur
Itamar Even-Zohar er ísraelskur menningarfræðingur.
I samtali við ÞROST HELGASON segir hann sögu
okkar Islendinga með ólíkindum. „Hin viðtekna
hugmynd um hlutverk Jóns Sigurðssonar er goðsögn,
verk hans og sögu sjólfstæðisbaróttunnar yfirleitt
ur ekki hvernig þessir menn sem voru að skrifa
um efni sem komu þessari baráttu við tengd-
ust. Þeir voru varla fleiri en 25 til 30. Við vitum
ekki hvernig textar þeirra og gjörðir mótuðu
hina íslensku þjóðarvitund, sjálfsmynd þjóðar-
innar. Við vitum ekki hvernig þessir menn
skipulögðu sig og síst af öllu vitum við hvemig
þeir komust til valda. Það er hægt að skoða
hvað þessir menn hugsuðu um en það er erfíð-
ara að sjá hvernig þeim tókst að breyta því
hvemig Islendingar sáu sjálfa sig. Þetta er
verðugt og hnýsilegt verkefni sem enn hefur
lítið verið unnið í hér.“
að er sem sagt ekki til nein ein öragg leið
inn í miðjuna, það er ekki til nein for-
skrift?
„Það er ef til vill hægt að gefa einhverja for-
skrift en hún væri engin trygging," segir Itam-
ar. „Til er skemmtileg saga af Ismaíl Pasha,
landstjóra Egypta á síðustu öld, sem varpar
Ijósi á þessa spumingu. Ismaíl vildi gera Eg-
yptaland að nútímalegu vestrænu
ríki á sjötta áratug síðustu aldar en
það var þá undir yfírráðum soldáns-
ins í Istanbúl. Hann fór því til Frakk-
lands tíl að kynna sér hvemig slík
ríki höguðu sínum málum. Hann sá
að Frakkar áttu dýragarð og ákvað
þegar að Egyptar þyrftu að koma
sér upp einum slíkum. Listmálarar
settu líka mikinn svip á Frakkland
og taldi Ismaíl að þannig menn
þyrftu öll ríki að eiga. Hann bauð því
nokkrum frönskum málurum til Eg-
yptalands og dældi í þá peningum.
Verk þessara málara fundust reynd-
ar fyrir nokkrum árum í Kairó og
var haldin sýning á þeim í París. Og
Ismaíl uppgötvaði að fleira þyrfti til
að mynda nútímalegt ríki. Frakkar
áttu jú ópera. Ismaíl notaði því tæki-
færið þegar haldið var upp á opnun
Súesskurðarins til að panta eina óp-
era frá Verdi og úr varð sjálf Aida.
Atti þetta eftir að verða honum ör-
lagaríkt skref því hann lagði svo
mikla peninga í uppfærsluna að hann
varð gjaldþrota. Þar með var draum-
rninn búinn. í íramhaldi þurfti Is-
maíl að selja hlutabréf sín í Súes-
skurðinum en það er þannig sem
Englendingar urðu eigendur og yfír-
ráðamenn þessarar mikilvægu sigl-
ingaleiðar. Ismafl fór sem sagt eftir
ákveðinni forskrift að því hvemig á
að búa til nútímalegt riki, hann gerði nánast allt
sem gera þurfti en samt fór sem fór.“
Nýjasta ritsmíð Itamars nefnist „Culture
Repertoire and the Wealth of Collectíve En-
títíes" og má finna hana á netsíðu hans. I ritgerð
þessari fjallar Itamar um rflddæmi sem felst í
safni tækifæra og möguleika. Segir hann að um-
fang og innihald þessa safns getí skorið úr um
velferð einstaklinga og ríkja. Auðlegð þjóða felist
með öðrum orðum í fjölbreyttu safni tækifæra.
þarf að rannsaka betur."
E
þessu drógu þeir þá ályktun að sennilega séu
það um það bil tíu menn sem ákveða með einum
eða öðram hættí hvað Frakkar eiga að hugsa.“
Itamar segir að þegar hann byrjaði að rann-
saka sambandið á milli miðjunnar og jaðarsins
hafí verið erfiðast að fá fólk til að líta á jaðarinn
sem hluta af þeirri heild eða því samfélagi sem
verið var að rannsaka. „Aður en tengsl miðju
og jaðars era rannsökuð verður að vera sam-
komulag um að það megi nota þessi hugtök. Við
eram vön því að samsama okkur aðeins miðj-
unni, öll okkar saga er skrifuð út frá sjónar-
homi miðjunnar, allar okkar skoðanir verða til í
miðjunni og því getur það kostað svolítið átak
að viðurkenna fyrirbæri eins og jaðarinn.
Svo aftur sé tekið franskt dæmi þá þekkja
allir dagblaðið Le Monde enda er iðulega
vitnað í það ef vitna þarf í franskt blað. En
Le Monde er aðeins gefið út í nokkur hundruð
þúsund eintökum á dag. Þetta þýðir að fáir
Frakkar lesa blaðið og það stendur heima því
að langflestir þeirra lesa blað sem er nánast
óþekkt utan Frakklands og heitir L’Ouest
France. Þrátt fyrir það era Le Monde og auð-
vitað Liberation og Le Figaro áhrifamestu
blöðin. Þetta kann að virðast skrýtið en ástæð-
an er augljós: Það er sama fólkið sem skrifar
þessi blöð og stjómar landinu. Þetta er miðja
Frakklands, þarna era áhrifin og völdin, og
það er af skrifum þessarar þröngu miðju sem
við þekkjum Frakka og hugmyndir þeirra.
Fæst okkar vita nokkurn skapaðan hlut um af-
ganginn af þjóðinni, jaðarinn. Franski fræði-
maðurinn Pierre Bourdieu hefur rannsakað
hvemig þessi valdamiðja myndaðist í Frakk-
landi en það er vandfundið annað ríki þar sem
jafn mikil samþjöppun á valdi hefur átt sér
stað. Intelligensían í Frakklandi er rótgróin
valdablokk sem erfitt er að sjá að verði brotin
Itamar rekur fjölda dæma um jaðarsvæði
sem hafa reynt að brjóta sér leið inn á miðjuna.
Eitt þessara dæma er ísland þar sem þetta
tókst með langri sjálfstæðisbaráttu sem endaði
með stofnun lýðveldisins 1944. Annað dæmi er
Nýfundnaland þar sem tilraunin mistókst
hrapallega; þaðan streymdi bæði fólk og fjár-
magn í kjölfarið og nú tilheyrir Nýfundnaland
Kanada. „Þetta er dæmi um jaðarsvæði sem
ákvað að vera það áfram,“ segir Itamar. „Þeg-
ar keyrt er um nyrðri hluta vesturstrandar
Nýfundnalands nú sést fátt annað en þorp í
niðurníðslu. Þarna er mikil fátækt og hægt er
að fá það á tilfinninguna að maður sé staddur í
þriðjaheimsríki. Þarna bjó tiltölulega velmeg-
andi þjóð. Við sjáum svona jaðarsvæði víðar, til
dæmis í Suðurhluta Frakklands, á Bretaníu-
skaga og jafnvel í Bandaríkjunum. Fólk á þess-
um svæðum hefur hvorki pólitíska né menning-
arlega getu eða orku til að skipuleggja sig og
brjóta sér leið inn á miðjuna. Og meðan svæð-
inu er stjórnað af miðjunni, fólki sem er annars
staðar, er engin von til þess að staða þeirra og
ástand breytist.
'rfitt er að segja til um hvers vegna íslandi
'tókst þetta en Nýfundnalandi ekki. Svo
■ virðist sem munurinn sé einfaldlega sá að
Nýfundnaland skorti kraft, sjálfstraust og trú
á að það gæti orðið að miðju. Á þetta skorti
hins vegar ekkert hjá íslendingum. Saga ykk-
ar er raunar með ólíkindum. Hin viðtekna hug-
mynd um hlutverk Jóns Sigurðssonar er goð-
sögn, verk hans og sögu sjálfstæðisbaráttunn-
ar yfirleitt þarf að rannsaka betur. Við getum
til samanburðar ímyndað okkur Tasmaníubúa
sem heldur yfir á meginland Ástralíu og fer að
halda ræður um að Tasmanía hljóti sjálfstæði.
Þessi maður yrði varla tekinn mjög alvarlega;
honum yrði hugsanlega boðið í kaffi hjá ein-
hverjum embættismanni en flestir myndu bara
brosa út í annað. En hvers vegna hlaut Jón
Sigurðsson áheyrn? Hvers vegna var hann tek-
inn alvarlega? Hann hafði ekkert bakland,
samt gat hann skapað íslendingum framtíð.
Þetta hefur aldrei verið skýrt. Við vitum held-
E>
I
■f maður hefði verið fæddur á íslandi um
1 síðustu aldamót hefði maður haft mjög fá
■tækifæri. Maður hefði getað orðið sjómað-
ur eða bóndi og ef um konu hefði verið að ræða
hefðu tækifærin verið enn færri. Strákar og
stelpur sem fæðast á Islandi í dag vaða hins
vegar í tækifæram og kannski má rekja efna-
hagslega velsæld íslendinga til þess. Því má
sömuleiðis halda fram að til þess að halda úti
þessu velferðarstígi þurfi að halda áfram að
skapa ný tækifæri. Það verður hins vegar ekki
gert nema ákveðinn hópur fólks geti setið við
og hugsað upp ný tækifæri, það þarf að hafa
fólk í vinnu við að hugsa, að skapa. Þjóðir sem
leggja mikið upp úr því að búa vel að skapandi
hugsun, að hinni vitsmunalegu vinnu, eru ríkar
af tækifæram og möguleikum sem svo skapa
fjölbreytileika í mannlífi, fjölbreytta menning-
arflóru og auðvitað meiri peninga. Það má
halda því fram að jaðarþjóð eða jaðarhópur
sem fylgir ákveðinni forskrift og leggur auk
þess áherslu á hina vitsmunalegu vinnu eigi
meiri von til þess að komast inn á miðjuna en
aðrir.
Eg held að þetta hafi gerst hér á landi.
Ástæðan fyrir því að Island hefur þróast svona
hratt á undanförnum áratugum er sú að hér
hefur verið mikil nýsköpun, hér hafa menn ver-
ið að uppgötva nýjar leiðir, ný tækifæri, vits-
munalíf Islendinga hefur blómstrað, ef svo má
segja. Ástæðan fyrir því að stórþjóð eins og
Svíar á nú í erfíðleikum er hins vegar sú að
þeir hafa fjötrað alla skapandi hugsun, allt
framkvæði, með því að framfylgja harðri jafn-
aðarstefnu á öllum sviðum, stefnu sem felur
ekki endilega í sér jafnrétti heldur að menn
eigi ekki að hafa það betra en náunginn. Fólk
hefur fengið þau skilaboð að allir eigi að vera
eins, að það megi ekki fá frumlega hugmynd,
að það megi ekki vera öðravísi. Þetta viðhorf
hefur nánast lagt sænskan iðnað í rúst; meira
að segja Volvo-bflarnir era orðnir óspennandi
vegna skorts á hugmyndaflugi. Og það merki-
lega er að Svíar hafa komið sér í þessa stöðu
með ákveðnu skipulagi, menningarlegri áætlun
um það hvernig hlutirnir eigi að vera.“
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. ÁGÚST 1998